Van 1951 tot 1972 was Maria Elisabeth Houtzager directrice van het Centraal Museum. Tijdens de voorbereidingen voor een collectiepresentatie van aardewerk en keramiek dook haar naam op en meteen was mijn interesse gewekt. Een deel van de geselecteerde keramieken borden, bleek afkomstig uit een schenking die Houtzager in 2000 deed aan het museum. De hoogste tijd om me eens verder te verdiepen in deze bijzondere vrouw en stil te staan bij het belang van haar directoraat.

Links: schaal voor likeurstel, 1923. Rechts: Wandbord 1920-1923.

Een korte biografie

Maria Elisabeth Houtzager werd op 20 juni 1907 geboren in Watergraafsmeer, tegenwoordig Amsterdam. Na de HBS in Bussum stroomde zij, na het afleggen van een staatsexamen, door naar de universiteit. Aan de Universiteit van Amsterdam studeerde zij Engels en Zweeds en uiteindelijk promoveerde Houtzager als een van de eerste vrouwen in Nederland in 1935 op de Engelse taal. Hierna besloot ze kunstgeschiedenis te gaan studeren bij prof. dr. Willem Vogelsang. Houtzager heeft vervolgens een tijd gewerkt als docente Engels. Tijdens deze periode heeft ze veel gereisd en was ze verder geïnteresseerd geraakt in kunstgeschiedenis. Net voor de sluiting van de universiteit in 1942 studeerde zij af. Uiteindelijk zou zij van 1951 tot 1972 werkzaam zijn als directrice van het Centraal Museum.

Privé was Houtzager verzamelaarster in hart en nieren, en ook een fanatiek wereldreiziger. Haar reizen, veelal ook buiten Europa, stonden vaak in het teken van haar interesse in volkskunst, keramiek en kerststallen. Dit leidde tot een privéverzameling die indrukwekkend was qua omvang en breedte. In 2000 schonk zij een omvangrijk deel van haar keramiekcollectie aan het Centraal Museum. Ze overleed op 22 december 2001 in Utrecht.

Spraakmakende directrice

Dat Houtzager belangrijk was voor het Centraal Museum blijkt onder meer uit de tentoonstelling die geheel aan haar gewijd was: Maria Elisabeth Houtzager, spraakmakende directrice (2012). In deze tentoonstelling werden aanwinsten getoond die tijdens haar directoraat werden verworven, samen met archiefmateriaal over haar directoraat.

Ook was er aandacht voor de manier waarop Houtzager het museum internationaal op de kaart zette, en de baanbrekende tentoonstellingen die zij organiseerde. Zo was er in 1967 de tentoonstelling Röntgenonderzoek van de oude schilderijen in het Centraal Museum. Destijds werd röntgenonderzoek vooral ingezet bij de restauratie van schilderijen, maar Houtzager liet röntgenonderzoek doen om inzicht te krijgen in de schilderstijl van een groep kunstenaars, een wereldprimeur.

Van andere orde, maar minstens zo bijzonder was Houtzagers reis naar een prins in Rome om een schilderij op te halen. Er zijn prachtige foto’s van de aankomst van Houtzager op het vliegveld nadat zij op verzoek van prins Doria Pamphilj naar Rome was afgereisd. Hier nam zij persoonlijk het schilderij Agatha van Schoonhoven van Jan van Scorel in ontvangst, dat aan Utrecht was uitgeleend voor een tentoonstelling. Het persoonlijke bezoek van Houtzager was een voorwaarde die de prins had gesteld aan de bruikleen. De KLM stelde er zelfs een vliegtuig voor beschikbaar en de kranten stonden er bol van.

De nauwe band tussen Houtzager en (inter)nationale hooggeplaatste individuen, zoals prinsen en politici, had Houtzager te danken aan haar inspanning om het Centraal Museum internationaal onder de aandacht te brengen. Zij werkte hiervoor veel samen met musea uit de hele wereld en dit leverde haar uiteindelijk diverse onderscheidingen op uit België, Brazilië en Peru. Bijzonder zeker, maar niet zonder kritiek, zoals een ex-wethouder van kunstzaken eens opmerkte: ‘zij sprak alleen met prinsen en prelaten’.

Meer vrouwen aan de top

Vóór dr. Maria Elisabeth Houtzager was er al een andere vrouw van groot belang geweest voor het Centraal Museum. Dit was jonkvrouw dr. C.H. de Jonge, die in 1917 werd aangesteld als stadsarchivaris. De Jonge was – evenals Houtzager – kunsthistorica. Daarnaast had zij gewerkt als assistente van Prof dr. W. Vogelsang en was ze gepromoveerd op een onderwerp uit de kostuumgeschiedenis. In 1941 werd ze uiteindelijk benoemd tot directrice, maar vanaf haar aanstelling was ze al actief bezig geweest de collectie mode en kostuums tot een omvangrijke verzameling te laten groeien en in het museum een vaste kostuumopstelling te verwezenlijken. Daarmee was ze de eerste modeconservator van Nederland.

In 1918 vond, aldus Liesbeth Helmus, de huidige senior conservator Oude Kunst, de belangrijkste aankoop uit de geschiedenis van het museum plaats. Er werden toen 63 schilderijen gekocht – waaronder vele topstukken – van het in financiële nood verkerende Genootschap Kunstliefde. Onder deze schilderijen bevonden zich Groot bloemstuk met keizerskroon van Roelant Saverij, Zelfportret, Portret van Christina van Halen en De groentevrouw van Joachim Wtewael en werken van grote kunstenaars als Hendrick Goltzius, Nicolaus Knupfer en Gerard van Honthorst.
Ook jonkvrouw de Jonge werd recent geëerd met een tentoonstelling. In 2017 maakte de huidige conservator mode en kostuums Ninke Bloemberg Uit de Mode – de inloopkast van het museum. Want mede dankzij jonkvrouw de Jonge is het tonen, conserveren en verzamelen van mode en kostuums nog altijd een van de pijlers van het Centraal Museum. De tentoonstelling vierde het 100-jarig jubileum van de Jonge’s aanstelling met 100 hoogtepunten uit de modecollectie.

In 1951 maakte de Jonge plaats voor Houtzager en op haar beurt werd Houtzager in 1972 opgevolgd door de volgende vrouwelijke directeur, Adeline Janssens. Dit betekent dat het Centraal Museum uiteindelijk bijna 50 jaar aaneen door vrouwelijke directeuren werd geleid. Iets wat in die tijd nog absoluut niet de standaard was.

Terug naar Houtzager: verzamelaar van keramiek

Naast haar werk als conservator en later directeur bij het Centraal Museum, was Elizabeth Houtzager een fanatiek verzamelaar van keramiek, met name Nederlands sieraardewerk. Zowel in de tentoonstelling over haar persoon die plaatsvond in 2012, als in de expositie over Vrije Keramiek in 2001 werd al eens een selectie van deze schenking getoond in het museum.

Over Nederlands keramiek zei Houtzager in de catalogus Nederlands Ceramiek 1945 - 1970: ‘Na de oorlogsjaren, met al hun beperkingen aan materiaal en communicatiemiddelen, hebben de Nederlandse ceramisten vrij gauw voor een nieuwe opbloei en een nieuwe ontwikkeling in hun kunst gezorgd, waarin zowel de vooruitstrevende moderne vormgeving als het zuivere experiment zich een belangrijke plaats veroverden’.
De tentoonstelling waarbij deze catalogus verscheen, toonde 112 werken van Nederlandse keramisten uit de periode 1945 – 1970 die door het museum waren aangekocht.

De tuin op je bord

Samen met collega's Eva Burgering en Sophie Delfos heb ik een presentatie ingericht in de kluisjes van de museumgarderobe. We kozen voor keramieken borden en schalen uit de enorme keramiekcollectie. Deze objecten laten zien dat de tuin en zijn natuur een onuitputtelijke bron van inspiratie zijn voor keramisten. De tuin komt hiermee letterlijk op je bord terecht. De presentatie is sinds oktober 2020 te zien. Hiermee is Houtzager weer heel even terug binnen de muren van haar vertrouwde museum.

Verantwoording: ter voorbereiding op het schrijven van deze blog heb ik vrijelijk gebruik mogen maken van het archiefmateriaal van de tentoonstelling ‘Maria Elisabeth Houtzager, spraakmakende directrice’ uit 2012 dat mij ter beschikking is gesteld door senior conservator Oude Kunst, Liesbeth M. Helmus.