‘Het is een paar dagen voor de opening en beide kunstenaars hebben nog geen idee hoe hun plannen over een week samen zullen komen. Janine is nog bezig met de laatste schilderijen: “Over twee dagen komt het transport om de werken naar het museum te brengen dus ik moet nog even door”. Hoe de laatste werken eruit komen te zien is voor haar nu nog een raadsel. De laatste maanden heeft Ricardo veel tijd doorgebracht in het oudste gedeelte van het museumgebouw, om rond te lopen en te ervaren wat de ruimte te bieden had. Het resultaat zijn sculpturen, wanden, een volledige architectonische installatie, die grote invloed heeft op de manier waarop het werk van Janine getoond kan worden. “Dat was soms ook wel het lastige in het proces, dat ik niet alleen een passend podium wil bouwen voor Janine, maar mijn werken natuurlijk ook op zichzelf wil laten bestaan” zegt Ricardo.’
Conservator hedendaagse kunst Laurie Cluitmans nodigde schrijver, kunstenaar en beleidsadviseur Mirthe Berentsen uit om te reflecteren op de tentoonstelling Bait/Beet van Ricardo van Eyk en Janine van Oene in het Utrecht Lokaal. Mirthe sprak met de kunstenaars, bezocht de tentoonstelling en liet haar gedachten de vrije loop in dit persoonlijke relaas.
‘Als we elkaar eind november 2022 spreken, zitten Ricardo van Eyk (1993) en Janine van Oene (1988) nog volop in de laatste afrondende fase voor hun gezamenlijke tentoonstelling. Hoe langer we praten, hoe meer overeenkomsten er lijken te zijn tussen de twee kunstenaars en hoe logischer het lijkt dat deze twee kunstenaars samen zijn gebracht door Laurie.
De twee kunstenaars leerden elkaar kennen op de Hogeschool voor de Kunsten in Utrecht waar het credo was: “Niet lullen maar poetsen”. Niet verwonderlijk dat het werkproces voor beide kunstenaars een belangrijke rol speelt. De hoeveelheid overeenkomsten is groot, ze wonnen dezelfde kunstprijzen, volgden dezelfde opleidingen en nemen het rekbare domein van de schilderkunst als vertrekpunt. De uitkomsten zijn ogenschijnlijk totaal verschillend. Als in een potje Rummikub schuiven de twee protagonisten behendig om elkaar heen, lenen van elkaar, vermengen en verzetten. Zichtbare en onzichtbare lijnen volgend, gaan ze op zoek naar de mogelijkheid van intimiteit binnen de strak gekaderde vormen van de architectuur en het doek. Het zijn die grafische tekens die als aas, als bait, werken en je langzaam het schilderij binnenlokken. Het is een aantrekkingskracht, van mannen en vrouwen, zwart en wild, glas en hout, hard staal en verf.
Met de titel Bait/Beet verwijzen ze naar het proces van verleiden en aantrekken en naar de tijd van het wachten tijdens het vissen, als metafoor voor het maakproces in het atelier: uren staren naar een beeld en nadenken, keuzes maken. Zoals de Engelsen het zeggen: watching paint dry.
Na het gesprek gonzen de geschetste beelden door mijn hoofd. De vermenging van materialen, van technieken, van toekomst en geschiedenis, van grids en rasters, de ontwikkeling van technologie naar ambacht en van abstractie naar overdaad. De mystiek van de intuïtieve schepping past perfect in het voormalige klooster dat het Centraal Museum is. Tastbaar wordt het spel, de eindeloze puzzel van ideeën en stukken, van interesses en ervaringen, van noeste arbeid en zoeken. Ik zie in deze tentoonstelling de kunst-geworden binnenkant van mijn eigen schrijfproces, van het eeuwige schuiven, van twijfelen en knippen en plakken. Direct beginnen er allerlei associaties en mogelijke invalshoeken voor deze tekst op te borrelen en ik besluit ze verder te onderzoeken:
- Urenlang was ik verdwenen. Op de website Bait-Perfection waar de Duitse maker een foutje gemaakt moet hebben: op de pagina’s Banner Grid Element verschijnen plaatjes en tekst die nog ingevuld moet worden. Achter de façade van Perfection bevindt zich de rommel van de alledag, de website die nog niet af is. Iemand die simpelweg vergat iets op te ruimen, up te loaden of weg te gooien. Zoals de bouwzeilen waar veel van het werk van Ricardo zich achter begeeft. De façade aan de voorkant en de bouwput aan de achterkant. De website lijkt haast gemaakt te zijn voor deze tentoonstelling, de tekst this is a simple banner wordt afgewisseld met allerlei soorten aas, bait, in alle kleuren en glitters van de regenboog. Een constante loop van aas en grids, van vormen en rasters. Heel kort vraag ik me af of de kunstenaars deze website hebben gemaakt omdat het zo onbewust perfect onderdeel is geworden van de vraag wie wie om de tuin leidt. Wie heeft de regie in handen? Geïsoleerd van de oorspronkelijke betekenis is het onduidelijk wat het beeld is, wat het wil en wie het maakte (en of het überhaupt af is?).
Screenshot van de website Bait-Perfection.de
- De dag na de opening vierde ik Sinterklaas. Ik kreeg een gedicht en een Rummikub-spel van chocolade, omdat de Sint vindt dat ik schrijf zoals ik Rummikub. Alles ligt op tafel, ik kan bijna uit en denk dat ik het zie. Ik besluit alles door elkaar te halen en in een andere volgorde te leggen. Mijn medespelers zijn op dit moment altijd bijzonder geïrriteerd. Ik twijfel, heb ik het toch verkeerd gezien? Maar nee, het klopte toch. Alles ligt goed en ik ben uit. (Medespelers zijn nu pas echt geïrriteerd). Als een spel Rummikub zie ik deze tentoonstelling. Het is passen, puzzelen, een intuïtie, schuiven en aanpassen. Niet alleen de kunstwerken, maar ook de kunstenaars, de bezoekers en de architectuur moeten zich aan elkaar aanpassen.
- Op de dag van ons gesprek kreeg ik een persbericht van het Museum Prinsenhof in Delft; ze hadden een zeldzame en beschilderde lijst van Cornelis de Man aangekocht. De drukbeschilderde lijst met putti en toiletattributen uit 1665 wordt tentoongesteld met een groot zwart vlak in het midden. Het hoogtepunt van vrijwel elke lijst, namelijk het kunstwerk, blijft hier achterwege. Het zwarte niets als het hoogtepunt. Deze haast mystieke ervaring deed me denken aan niet alleen het werk, maar ook de ruimte en de kloosterramen. Zoals de wasmachinekleppen van Ricardo, een motief dat vaker terugkeert in zijn werk. Geïsoleerd van zijn oorspronkelijke context wordt het glimmende chroom van de wasmachine nog meer benadrukt en verleidt het beeld zonder dat het betekenis draagt.
- Twee jaar geleden was ik in Iran, waar in de woestijn iets ten westen van Persepolis in een rotsgebergte een tafereel is uitgehouwen. Op meterslange vlakgemaakte stukken rots worden taferelen van strijders, goden en architectonische hoogtepunten afgebeeld. Wat me echter het meest raakte was het laatste witte vlak van 20 bij 6 meter. Het torende boven me uit en het was indrukwekkend juist omdat er niets te zien was. Het was als een leeg televisiescherm wachtend op een invulling van een maker. Alsof de natuur en de eeuwen al heel lang naar dat lege scherm aan het kijken zijn. Als een leeg doek van Janine, een wasmachinedeur van Ricardo of een lege bladzijde van mij.
Ik kies voor Rummikub. Alle stenen zijn geschud en liggen op tafel in een panikerende chaos. En dan opeens, alsof ik er zelf niet helemaal bij ben geweest, ligt alles op z’n plek. Kloppen de rijtjes en de vormen, de kleuren en de calculaties.
KEUZE, CHECK
Wil je de eerste keer uitkomen dan moet dit met een combinatie van minimaal 30 punten.
Een paar weken later is Bait/Beet een feit. Rondlopen door de tentoonstelling is als rondlopen door een spel Rummikub. Elk object, elke kleur, is omkaderd door andere elementen in een zich steeds verder uitbreidende allegorie, waardoor de interpretatie mogelijk eindeloos wordt. Het ‘uitkomen’ van de kunstenaars krijgt vorm in de beweging, waarin het ritme niet alleen door de kunstenaar zelf bepaald kan worden. De abstrahering, de vertekening van het origineel, vraagt steeds om een ander ritme. Zowel van het werk, als van de bezoeker en de ruimte.
Het materiaal bepaalt het tempo. De buiging en precisie.
Langzaam en aandachtig dan weer snel en waarachtig.
Presto, andante, largo
pp pp
ff ff ff ff ff ff
ppp
fff
De nok uit de 15e eeuw is versierd met indrukwekkende kloosterramen in glas en lood en een hoog wit spantenplafond. Als de zon door de ramen schijnt worden de vloeren en wanden onderdeel van een wandtekening zonder intentie. De glazen wanden en betonnen pilaren zijn niet alleen de drager voor het werk van beide kunstenaars maar worden ook tot drager van de architectuur en de geschiedenis. In de ruimte zijn de tekenen van de geschiedenis en menselijke aanwezigheid overal aanwezig, in de details van het hout van de spanten, het hout van de sculpturen van Ricardo en het hout van de lijsten Janine. Even lijk ik iets te herkennen: een vitrage, wasmachineklep, vis, bloem, gordijn of is dat een airconditioning? De abstractie ondermijnt mijn waarneming en laat mij zoekend naar grafische houvast achter.
Midden in de zaal staat een permanente sculptuur/tentoonstellingsarchitectuur van glas en beton van Krijn de Koning. De glazen wanden bepalen de zichtlijnen van de ruimte. Het werk van De Koning is daarmee dwingend, ondanks de transparantie van het glas. De zaal is geen wit canvas dat de kunstenaars vrijuit tot beschikking staat. Het is een uitdaging. De afgelopen paar jaar hebben vele kunstenaars in deze nok van het museum geworsteld met de architectuur. Ze hingen er doeken over, schilderijen op en in, omarmden het en omringden het met geluid en dansers. Ricardo maakt juist gebruik van de dwingende vorm van de ruimte, om te zoeken naar vormen voor zijn eigen interesses en de vraag in hoeverre de dominantie van architectuur en infrastructuur ons dagelijks leven vormgeeft.
Technieken en materialen vermengen, worden in een ander licht en kader geplaatst waardoor nieuwe beelden ontstaan en nieuwe werelden waarvoor nog geen woorden bestaan. Een balans van tegenstrijdigheden van grof hout en metaal tegenover olieachtige vette, sensuele en zachte lijnen. Zowel de schilderijen als de sculpturen zoeken elkaar op, geven houvast en bieden elkaar een wankel evenwicht in de zoektocht naar een nieuwe relatie en vorm van samenzijn. De architectonische elementen uit het werk van Ricardo lijken haast samen te smelten met de organische vormen in de schilderijen van Janine. Het licht van de zon speelt door de ramen en brengt een ingelijst metalen grid, dat bij elkaar wordt gehouden door bouten en schroeven, samen met een geschilderd lijnenspel van rasters en oranje abstractie die me doet denken aan de paradijsvogelbloem, door de reflecties in het glas van de rode kloosterramen.
Grids, rasters, hebben een lange geschiedenis als het gaat om de dichotomie van gender in de kunstgeschiedenis. Eind jaren ’80 was de vraag of grids mannelijk of vrouwelijk zijn een hot thema. Onder invloed van cultural, gender and feminism studies werd de kunstgeschiedenis en de mannelijke dominantie binnen de canon en collecties (op)nieuw tegen het licht gehouden. De rasters en kubussen van de minimalisten uit de jaren 1960 zoals Frank Stella, Robert Morris en Donald Judd zouden inherent mannelijke vormen zijn: het waren symbolen van onderdrukkende, militaire, agressieve en industriële ontwerpen. De post-minimalisten zoals Eva Hesse, Lynda Benglis en Hannah Wilke creëerden daarentegen een nieuw, vrouwelijk vocabulaire, waarin de organische vormen leven konden oproepen in plaats van kille ijzeren constructies en de dood.
De werken in deze tentoonstelling spelen met die dwingende vormen van de kunstgeschiedenis. Hier wordt de taal van minimalisme en abstractie gebruikt om complexe onderwerpen te distilleren tot vormen die nieuwe kaders van betekenis, openbaring en verzet in het hier en nu laten zien. Los van de dwingende grids van gender. De compositie in de schilderijen van Janine zijn gereduceerd tot een abstractie van vormen die worden samengehouden door een element van houvast. Onvermijdelijk verschuiven/zoeken je ogen naar het herkenbare. De schilderijen dwingen je haast te kijken omdat de losse verfstreken exploderen in de verzamelingen lijnen en vormen en abstractie van raamkozijnen, lamellen, gordijnen en planten. Door de abstractie worden de aantrekkelijke sierlijke beelden naar de achtergrond geduwd en blijft het geweld van de lijnen en vormen over.
Het schilderachtige karakter en de opbouw van de sculpturen van Ricardo benadrukken de onmerkbare invloed van infrastructuur op het dagelijks leven. Waar kun je zitten, hoe kun je bewegen door de ruimte, kun je ergens slapen? De bedrieglijke eenvoud van een verzameling ijzeren hekken, of vrachtwagenzeil met een uitvergrote foto van een wasmachineklep over de wanden van de tentoongestelde objecten, zijn formaties van wat overblijft wanneer onderwerpen en informatie worden uitgekozen, gehusseld, omgedraaid en opnieuw neergelegd. Je wordt gedwongen langzaam te kijken, na te denken en te observeren. De bouwstenen functioneren als een soort eigen besturingssysteem: een abstracte weergave van hoe informatie vorm wordt, en hoe vorm op zijn beurt informatie en schoonheid kan creëren.’
De tentoonstelling Bait/Beet is nog te zien tot en met 19 februari 2023.
