Het atelier is het heilige der heiligen van de kunstenaar. Het is de plek waar hij of zij denkt, zoekt, zwoegt en creëert; een plek van worstelingen en van triomfen. Het is het persoonlijke privédomein waar ‘het maken’ centraal staat, en waartoe doorgaans slechts een beperkt gezelschap van familie, vrienden en opdrachtgevers wordt toegelaten. Een kijkje kunnen nemen in een kunstenaarsatelier is daarom altijd interessant.

Het originele atelier van Dick Bruna op de zolder van Jeruzalemstraat 3 in Utrecht. Foto: Hes van Huizen.
Het originele atelier van Dick Bruna op de zolder van Jeruzalemstraat 3 in Utrecht. Foto Hes van Huizen.

Vijf jaar geleden, op 20 september 2015, werd het atelier van Dick Bruna in het Centraal Museum geopend. Een atelier in een museum is niet uniek, maar wel altijd bijzonder. Wereldwijd zijn er diverse ateliers opengesteld voor publiek, zoals bijvoorbeeld het Rembrandthuis in Amsterdam en het atelier van Claude Monet in het Franse Giverny. Bezoekers kunnen er de sfeer proeven waarin de kunstenaar werkte, kennismaken met zijn inspiratiebronnen en de ruimte bekijken waarin al het bekende werk ontstond. De tijd lijkt er stil te staan en, op wat afzettingen na, is het nét alsof de kunstenaar even is weggelopen maar elk moment weer kan verschijnen. Zo is het ook in het Atelier Dick Bruna in Utrecht.

Bruna’s atelier in expo 9 van het Centraal Museum is minutieus gereconstrueerd. Alles staat er precies zoals het in het originele atelier ook stond, tot de plaatsing van de boeken in de kast aan toe. De belangrijkste hoeken uit de originele, meer vierkante, werkruimte zijn zorgvuldig nagebouwd.

Zo is er de hoek waar hij tekende, compleet met Bruna’s tekentafel, leesbril en briefpapier. De hoek met de typemachine waarop hij onder meer de teksten schreef voor zijn wereldberoemde prentenboeken. De rusthoek met een door hem zelf gemaakte blauwe rustbank, zijn favoriete ‘oortjesstoel’ (de Wink Chair van Toshiyuki Kita) en twee kasten vol inspiratiemateriaal en fanmail vanuit de hele wereld.

Bezoekers zien zijn fiets en kunnen plaatsnemen aan de tafel waaraan hij zijn gasten en opdrachtgevers ontving. Om de beleving compleet te maken klinkt af en toe het carillon van de Dom en speelt er de Franse muziek die Bruna graag luisterde tijdens het werken.

Bruna’s tekentafel in het gereconstrueerde atelier in het museum.
Bruna’s tekentafel in het gereconstrueerde atelier in het museum.

Bruna hield de laatste dertig jaar van zijn werkende leven atelier in Jeruzalemstraat 3, op een steenworp afstand van de Dom en het Centraal Museum. Hij werkte op de zolder van de daar gevestigde Drukkerij van Rossum, waar hij in 1981 zijn intrek nam op uitnodiging van eigenaar Bavo van Rossum. Voor die tijd was deze zolder het domein van architect Bertus Mulder, die begin jaren ‘60 ook voor Gerrit Rietveld werkte. Van Rossum was een kwaliteitsdrukkerij waaraan veel Utrechtse kunstenaars hun drukwerk toevertrouwden. Gerrit Rietveld, Joop Moesman, Dirkje Kuik en Tom Eyzenbach waren er kind aan huis. Dick Bruna was met hen allen goed bekend, en de locatie boven de drukkerij was voor hem als grafisch vormgever ook bijzonder handig. Voor het goedkeuren van een drukproef of een speciaal voor hem aangemaakte inkt werd er, aldus Bavo van Rossum, even gebeld naar ‘onze lieve heer op zolder’ en was Bruna snel ter plaatse. In de jaren ‘80 verhuisde de drukkerij en werd het pand omgebouwd tot woningcomplex. Maar Bruna’s atelier bleef. Tot 2011. Sindsdien herinnert alleen het door een buurvrouw aangebrachte mozaieken nijntje op de muur, nog aan de tijd dat Bruna in de straat atelier hield.

In 2011 besloot Dick Bruna zijn potlood en penseel voorgoed neer te leggen. Hij was toen 84 jaar. Een opvolger kwam er niet; hij had immers zijn hele leven zelfstandig gewerkt, waardoor zijn werk heel nauw met zijn persoon verbonden was. Al snel rees daarom de vraag: wat te doen met het atelier? Door de ligging achterin het woningcomplex was het onmogelijk om het atelier in situ open te stellen, zodat gesprekken met het Centraal Museum werden gestart. Het museum had niet alleen interesse, maar had ook een zeer geschikte zolderetage ter beschikking op de tweede verdieping, compleet met antieke houten balken zoals op de Jeruzalemstraat.

Voordat het atelier naar het museum kon worden overgebracht, werd een grondige inventarisatie uitgevoerd. Ook werden 360-graden foto’s genomen om het aanzicht van het originele atelier vast te leggen. Ruim twee jaar lang werden kasten, mappen en dozen onderzocht op hun inhoud en werd alles genummerd, beschreven en gefotografeerd. Persoonlijke bezittingen wilde de familie graag zelf hebben, maar alle artistieke inhoud werd in langdurige bruikleen gegeven aan het museum. Samen met een eerdere bruikleen uit 2000, bracht het de Bruna-collectie daarmee op een totaal van ruim 20.000 objecten!

Dick Bruna en Bavo van Rossum bekijken het eerste affiche ‘Utrecht stad naar mijn hart’. Foto: Fotodienst Gemeente Utrecht. Collectie Centraal Museum, bruikleen Dick Bruna/Mercis bv 2000, inventarisnummer Bruna0894.
Dick Bruna en Bavo van Rossum bekijken het eerste affiche ‘Utrecht stad naar mijn hart’.

Anderhalf jaar heeft het museum aan de opbouw van de atelierreconstructie gewerkt. Dat gebeurde in nauwe samenwerking met Dick Bruna’s uitgeverij en rechtenbureau Mercis bv, die ook de eigenaar is. De officiële opening vond plaats op vrijdag 19 september 2015 in kleine kring met Bruna’s familie en goede vrienden. Voor hen was het een spannende en zelfs emotionele gebeurtenis. Voor de meesten was het immers de eerste keer dat zij de atelierreconstructie in het museum zagen en tegelijkertijd de laatste keer dat zij er met elkaar in privésfeer zouden zijn. Die avond was het atelier nog ‘van hen’, de volgende dag zou het publiek domein zijn; toegankelijk voor iedereen. De avond was ook spannend voor het museum zelf, want wat zouden Bruna’s intimi van de reconstructie vinden? Vooral de sfeer in het atelier vonden ze bijzonder goed getroffen. “Precies zoals ik het ken”, vertelde Bruna’s oudste zoon aan een Utrechtse journalist.

Het atelier was niet alleen Bruna’s werkplaats. Het was ook zijn archief, zijn kantoor en een beetje zijn thuis. Hij was er bijna elke dag. Daarom had hij er naast zijn teken- en schrijftafels ook een rusthoek met een televisie, een hangmat en een luie stoel. En in de kasten verzamelde hij de meest bijzondere post van fans. Ook omringde hij zich in zijn atelier graag met diverse persoonlijke herinneringen, zoals foto’s en toegestuurde kaarten, knutselwerkjes van zijn kinderen en geschenken van collega’s en vrienden. Zo staat er bijvoorbeeld een verjaardagstaart van boekjes en potloden gemaakt door Tom Eyzenbach en ook een kartonnen domtoren van diens hand. En hangt er een pentekening met nijntje van Peter Vos en een tekening van Bruna’s vrouw Irene in lange jas door Constance Wibaut. Verder staan op een ladekast twee metalen beeldhouwwerken van zijn jongste zoon en staat in de hoek de bronzen snuffie die Pieter d’Hont in opdracht maakte voor het verschijnen van Bruna’s 25e kinderboek.

Een van de kasten met kunstboeken, fanmail en persoonlijke herinneringen in de rusthoek.
Een van de kasten met kunstboeken, fanmail en persoonlijke herinneringen in de rusthoek

Bezoekers ervaren het atelier als een bijzonder en uniek kijkje achter de schermen. Hier kom je namelijk heel dicht bij Dick Bruna, zijn werk en zijn manier van werken. Je ziet hoe hij schetste met potlood op kalkpapier en nauwkeurig zijn definitieve lijntekeningen schilderde met plakkaatverf. Je ziet zijn door Henri Matisse geïnspireerde kniptechniek en zelfs de bruikbare papierrestjes die hij zorgvuldig bewaarde. Je verwondert je over de vele kunstenaarsboeken en National Geographic tijdschriften die hij ter inspiratie in de kast had staan. Wat ook direct opvalt is de precieze ordening van zijn gereedschappen. Aan het eind van elke werkdag legde hij zijn potloden, scharen, mesjes en lijmstiften netjes gesorteerd op een rij. Zo opgeruimd en georganiseerd stelt men zich een kunstenaarsatelier doorgaans niet voor. Maar dit is dan ook niet het domein van een woest expressieve schilder, maar van een grafisch vormgever; van iemand die streefde naar de grootst mogelijke eenvoud, naar helderheid en naar de essentie. Zijn atelier was daarom net zo opgeruimd als zijn kraakheldere werk, dat in vitrines en lades in een steeds wisselende samenstelling in het atelier wordt getoond.

Een selectie uit de ruim 2000 omslagen die Dick Bruna ontwierp voor de Zwarte Beertje pocketreeks.
Een selectie uit de ruim 2000 omslagen die Dick Bruna ontwierp voor de Zwarte Beertje pocketreeks.