deTijd -1- 60 aanslagen per regel, regelafstand 2 Schroder Huis leest men in architectuurhoeken, ook wel Rietveld Huis, maar minder. De stichting die zich het lot van het beroemdste woonhuis van Nederland heeft aangetrokken, noemt zich Stichting Rietveld Schroder Huis in de hoop, dat die naam burgerrecht zal krijgen. Twee namen, twee personen, de opdrachtgeefster mevr. Tr. Schröder-Schrader en de architect Gerrit Th» Rietveld. Uit de ontmoeting van deze twee karakters werd een halve eeuw geleden een huis geboren aan de Prins Hendriklaan 50 in Utrecht, dat zich bij elke nieuwe generatie weer kandidaat stelt voor een hernieuwde discussie. Want het is een huis, waar men niet aan voorbij kan. Evenmin aan de vraag, hoe in het bruine, burgerlijke Utrecht van de vroege jaren twintig zo'n vitale liefdesverklaring aan het leven kon ontstaan. Een huis zonder voorgeschiedenis in de architectuur, wel in het leven van de twee mensen, die er hun naam aan hebben gegeven. Mevr. Schroder (85) heeft uitspraken van Rietveld genoteerd op losse velletjes papier en die bijeen gebonden tot een boekje. Er zit een brief in van Rietveld waarin hij schrijft "De boodschap die we samen te brengen hadden was de eenvoud van het leven door werk en voorbeeld. We hebben het niet fa-natie^ gedaan geloof ik...". v } Ze zegt :"Er werd wel eens beweerd dat hij gek was. Hij was soms bang dat hij gek was, omdat hij zo alleen wagy^f"^/^^ r-M n^'H ZeNrèt^-ijx-een interieur^ctat fin de kleinste details Rietveld ------. . Co is, alleen niet clean, museaal, maar gebruikt. Er xs een halve eeuw leven van een gezin overheen gegaan. Twee jaren Ai JtM . na het Schroder Huis maakte Rietveld een~itrcerievir voor een zuster van mevr. Schroder, die gehuwd was met dr. Harren-stein in Amsterdam. Dat interieur is nu bezit geworden van het Stedelijk Museum. Het Utrechtse huis wordt een "monument". Nu al. Mevr. Schroder : Het is altijd Rietvelds angst geweest, dat bestemd voor nr titel auteur engelse regelval Inspringen zetbreedte letter sxla^JCL liU
deTijd -2- 60 aanslagen per regel, regelafstand 2 bestemd voor nr i titel auteur engelse regelval inspringen zetbreedte letter het een Czaar Peterhuisje zou worden. Ik was het liefst met dit huis ondergegaan. Rietveld vond dat vijftig jaar genoeg was voor een huis. Maar ik geloof dat we verplicht zijn er mee door te gaan. Ik zie er geen ander in wonen. Ik heb geen beeld van zo'n nieuwe bewoner. Rietveld zei : jij bent de enige die in dit huis kan wonen. Dat was eigenlijk tegen zijn opvattingen, want hij vond dat geen huis alleen maar voor de eerste bewoner mocht worden gebouwd. Wordt dit huis nu een nummer in een museumcatalogus ? Ik geloof dat er dan toch maar beter iemand in moet wonen. Misschien een moderae—sptoil^r-t..". . In zijn boek over Rietveld (1958) geeft Theodore Brown de « meeste aandacht aan het Schröder Huis. De index vermeldt een kleine zeventig studies, een aantal dat inmiddels al is gegroeid, want de confrontatie gaat door. Steeds weer mensen die aan het eind van een rij zware bakstenen huizenineens het huis met de vele primaire kleuren en de eigenzinnige vormen ontdekken en blijven staan. "Het heeft jaren geduurd eer de Utrechter deze tegenstelling zonder protest kon passeren", schreef Rietveld later. Mevr. Schröder :"Er kwam in de begintijd een ambtenaar van de personele belasting op bezoek die bijna ging huilen van medelijden met mij." Er kwam toen ai ^u, een neefje over huis, dat nu hoogleraar geschiedenis is in A Nijmegen, pröf??£oelhekke. Hij herinnert het zich nog precies. "Ik vond het huis prachtig, hoewel alle grote mensen zeiden dat het excentriek was. Ik ervoer het als een tegenhanger van mijn eigen milieu, een brave, gezeten roomse familie. Tante Truus was zeer links, ze had een haat tegen wansmaak. Hoewel ze niet meer katholiek was, bleef er toch wel contact." Mevr. Schröder glimlacht als ze zich herinnert dat er onlangs een priester-familielid op bezoek kwam, die zei dat ze eigenlijk haar tijd een generatie vooruit was en dat eenzelfde ontwikkeling nu, een halve eeuw later, niet meer op verzet zou stuiten. Ze is nu meer bezorgd dat er van het conflict geen feiten naar
deTijd -3- 60 aanslagen per regel, regelafstand 2 bestemd voor nr titel J auteur engelse regelval inspringen zetbreedte letter buiten komen, die pijnlijk zouden kunnen zijn voor anderen. Ze karakteriseert haar conflict heel afstandelijk als een botsing van goedheid en waarheid. Ze heeft er jaren lang mee geworsteld. Goedheid in de betekenis van barmhartigheid, aanpassen, het aanvaarden van compromissen. En waarheid als eerlijkheid, doorzetten ook als daar een ander onder lijden moet, onbarmhartig doorzetten, niet met plezier maar als een morele plicht. Het fUv conflict waargggp- de oplossing kwam door haar ontmoeting met Rietveld. C\ U4 wJjj^lA In haar rouw j aar, 1911, kwam Rietveld rat zijn vaderden [bureau w__ afleveren, dat een geschenk was van een cliënt aan haar man. De jonge vrouw vond het geen aanwinst. Rietveld merkte het. Na die Aai/ tijd kwam^oij nog een paar keer voor reparaties.De tweede keer kwam er een discussie tussen de vader en mevr. Schröder over modern en an£iek. Rietveld hoorde het aan maar zei niets. "Ik merkte wel dat hij blij was dat dit gezegd werd." Meubelmaker Rietveld, de vader van Gerrit, was een man van het oude stempel, een vakman, streng, traditioneel, stug. De zoon had respect voor zijn vader, maar hij ging wel vroeg het huis uit. Rietvelds moeder was anders, vrolijk. "Ik heb haar nooit gezien, maar Rietveld zei dat ze prachtig kon vertellen. Ze glipte tussen alle moeilijkheden door. Als er een zuinige saus op tafel kwam, dan noemde ze het vanillesaus en ze deed dat zo levendig, dat de kinderen vanille proefden. Ze knipte van zuinigheid de kinderkleren altijd te klein en dan zette ze er later stukken in van andere stof en dat vond Rietveld prachtig. Zo'n type vader, dat is misschien wel gunstig voor de ontwikkeling van de artisticiteit in een jongen." -------- Het leven van mevr. Schröder, dan nog Truus Schrader, begint anno 1889 in Deventer, waar haar vader een grote textielzaak heeft. Vier jaar oud verliest zij haar moeder. Twee jaar later /pj^ It^-J hertrouwt haar vader, het gezin verhuist naar Arnhem. De ver- — houding van stiefmoeder en jongste dochter verloopt niet zonder --- wrijvingen. Mevr. Schröder herinnert zich dat haar stiefmoeder
deTijd -k- 60 aanslagen per regel, regelafstand 2 bestemd voor nr 4 titel auteur engelse regelval inspringen zetbreedte letter dikwijls huizen ging kijken, die te koop waren. "En als ze erover vertelde jubelde en kirde ze van plezier. Ze zei eens er zit een torenkamertje in dat huis, dat is voor jou." Een torenkamer. Later met Rietveld overleggend over het huis aan i 9 r / v b fn>\ de Prins Hendriklaan, was haar eerste verlangen dat het woon-deel op de eerste verdieping zou komen. In het welgestelde katholieke gezin was de godsdienstige opvoeding een zaak van gewicht, maar bij de jongste dochter ver- «Ij-pn sJi, . wekte het vooral schuldgevoelens en twijfel. Ze heeft later met de kerk gebroken, Waarom ? "Ik vond het onmenselijk om met al die regels te moeten leven. Ik was veel te angstvallig nauwgezet. Dat zat een beetje in mijn melders familie. Ik was geen vat om ^iets in te gieten. Er was een strenge pastoor die boeiende lessen gaf in de geloofsleer. Het klopte allemaal zo mooi. Maar ik had veel vragen en twijfels en tegelijk een enorme vrijheidsdrang. Ik heb dat nog, maar ik kan er nu tamelijk mee overweg. Daardoor kan ik ook rustig 'n ander zeggen wat ik vind, - dat moet toch kunnen...". Haar oudste zuster, met wie ze heel haar leven een intens contact heeft onderhouden, ging naar kostschool en dat versterkte haar eenzaamheid, hoewel haar vader heel zorgzaam was, "een vader en een moeder tegelijk." Twee jaar later was het haar beurt. Een internaat van zusters in Amersfoort, waar ze in de vrije tijd Frans moest spreken. In de praktijk betekende het dat ze maar liever zweeg v wat haar -üongaaiiilieid nug veraLerkLe. Het "huis met de^ruitjes" aan de gracht vond ze mooi. "Die blank-eiken trappen en die witmarmeren hal." Een critische smaak die tot ontwikkeling kwam en ook de ontdekking, dat iets moois je gelukkig kon maken. De tijd voor een beroepskeuze brak aan. Uiteraard een "vrouwelijk" beroep. Het werd de opleiding voor apothekers-assistente. Een verkeerde keuze, zegt ze nu, want "ik was weer veel te nauwgezet." Ze nadert de twintig en ze mag naar Engeland om de taal te leren.
deTijd -5- 60 aanslagen per regel, regelafstand 2 bestemd voor nr r titel auteur engelse regelval inspringen zetbreedte letter Dat werd heel zorgvuldig voorbereid door bemiddeling van een paterfjezuiet. Ik kwam bij een katholieke familie in Londen en dat werd mijn eerste bevrijde tijd. Heel ruimdenkende mensen, katholiek maar levenswijs. Mensen die wat meer durfden. Mijn ogen gingen wijd open. De straten en de stijlvolle mensen met i _ bolhoeden en parapluies. Ik kwam vóór het eerst in contact- met J literair geinteresseerde ouderen en jongeren. Ze brachten mij overal heen, de Tate Gallery, Rosetti, Turner, alleen niet naar het Crystal Palace. Dat vonden ze niet mooi. Rietveld vroeg later meteen : heb je Crystal Palace gezien." JtL^ïi Csud Thuis krijgt ze voor het eerst moaëfne'Iïteratuur in handen. "V ^ nfX^&fs^J Perk, Kloos, Verwey, Boutens, Maeterlinck. Er breekt een periode van lezen aan, onderbroken door een verblijf in Hannover, dat ze grotendeels feestend doorbrengt. Terug in Nederland ontmoet ze haar toekomstige man, een wat oudere zoon van een Brabantse fabrikant, een grote, sterke, (^ja emotionele man met een prachtige stem, die in Utrecht een advocatenpraktijk vestigt. Hij komt uit een liberaal katholiek milieu. De ontmoetingen van de twee zo verschillend geaarde temperamenten verlopen niet zonder botsingen, maar in 1911 wordt het huwelijk gesloten en betrekt het jonge paar een groot huis aan de Biltstraat. Er groeit een gezin maar er groeit ook verwijdering, die sterker wordt tegen het eind van de eerste wereldoorlog. Een moeilijke tijd, die mevr. Schröder samenvat met de constatering van haar conflict tussen goedheid en waarheid. Terwijl haar man zich beweegt in de richting van het politieke katholicisme, dat juist aan zijn grote machtsontplooiing is begonnen, gaan de opvattingen van zijn veel lezende vrouw juist in de andere richting. Ze heeft tijdens de vakanties op een buitenhuisje in Huis ter Heide de nieuwe huizen van Van ,'t Hoff gezien, in de . Am. . . • stijl van Frank Lloyd Wright, en ze is van die simpele, witte ^ eenvoud onder de iriH-n^v. {^^ïdXAj^fajuiJ t »w Het woord eenvoud komt dikwijls voor in haar verhalen. Ze zegt
deTijd -6- 60 aanslagen per regel, regelafstand 2 bestemd voor nr I titel auteur engelse regelval inspringen zetbreedte letter dit in tegenstelling tot het "Brabantse", een voord dat misverstanden kan wekken en dat ze ook eigenlijk niet graag op papier wil zien, maar ze bedoelt ermee een zekere exuberantie, gebrek aan beginselvastheid, materialisme. Eenvoud is voor haar waarheid. Het huis aan de Prins Hendriklaan karakteriseert ze op een gegeven moment als een "reactie op het Brabantse leven." Ze is niet gelukkig in die tijd. De oorlog was voorbij maar ze ontdekte niets nieuws, niets hoopvols dat haar kon boeien, Ze sukkelt met haar gezondheid en het grote huis met zijn hoge kamers, waar ze toch veel vanhhield, begint haar te drukken. "Dat verticale in het huis, in de hele mentaliteit, ik zocht het in een andere richting."Haar vader / Haar vader was in 1918 gestorven. Terwille van haar vader had ze nooit gevolg gegeven aan haar voornemen om de kinderen van de katholieke school te halen. Maar nu wilde ze doorzetten. Haar man zei : je moest een kamer verbouwen waar je je echt thuis voelt. Er kwam een architect, De Haas, "een gijne'nriair maar hij begreep niet wat ik zocht." En toen kwam Rietveld. 7 — Hij had ilfe&e winkelverbouwingen voor Cornelis Begeer gemaakt in Utrecht en het was Begeer die tegen haar man had gezegd : ik heb eeh aardige jongen voor je. ... _ / Ik ging mee om de maquette te bekijken van zijn winkelverboutfing f Ifffy . in Amsterdam en daar stond de volkomen uit het oog verloren jonge Rietveld, niet meer als meubelmaker van zijn vader maar als zelfstandig architect." Het werd een critische toetsing van het ontwerp, waarna de keuze viel. Nu nog kan mevr. Schroder nauwkeurig beschrijven, wat ze goed vond èCan dat ontwerp. "Het ogenschijnlijk vanzelfsprekende, geen overtolligheden, niettj vastleggen voor honderd jaar, mooie maten en verhoudingen." "Je kunt je verbazen" zegt ze, "dat het tien jaar heeft moeten duren eer je elkaar werkelijk ontmoette, terwijl je toch meestentijds in eikaars buurt gewoond had en bijna even oud was en zozeer in dezelfde richting dacht." Het was de vijfde ontmoeting
deTijd -7- 60 aanslagen per regel, regelafstand 2 bestemd voor nr V titel auteur engelse regelval inspringen zetbreedte letter I nadat ze Rietveld voor het eerst had gezien. Het werd een opdracht, er kwamen gesprekken, maar Truus Schroder was diep teleurgesteld toen het ontwerp op tafel kwam. Rietveld had de stijl van het huis aan De Biltstraat zo weinig mogelijk willen verstoren. "Ik vertelde hem dat het dominerend verticale in het huis mij zo hinderde en zo dodelijk vermoeide. Ik zocht" het horizontale, niet alleen in een nieuwe maatschappij maar ook in de lijnen van de architectuur. Ik liet hem4platen zien van moderne Engelse interieur»." 0 JlAa^*, Rietveld begreep het en kwam toen met een ontwerp dat ze samen invulden.Zo werd een "oase" geboren, de kamer met de "mooie grijzen", die door een latere eigenaar werd weggebroken en waarvan alleen een foto bewaard is gebleven. Wat wel bewaard bleef was het contact met Rietveld. Toen haar man stierf in 1923 wilde mevr. Schroder naar Amsterdam verhuizen, waar haar zuster woonde en waar de sfeer zo anders was dan in Utrecht. "Haar zuster heeft altijd een grote invloed op haar gehad. Ze waren beiden ver boven de middelmaat begaafd, maar haar zuster was veel emotioneler", zegt prof. ? Poelhekke. Het werd, terwille van de kinderen, toch Utrecht. Mevr. Schroder vroeg Rietveld of hij een klein huisje te koop wist. Er was niets te vinden en daarom werd besloten tijdens- oUAr ^e. ^«ci^io een weekend, ieder op eigen gelegenheidVv>fe«,i5aan zoeken, 's Maandags bleek dat ze beiden dezelfde plek hadden gevonden, het laatste stukje bouwgrond voor de Waterlinie, "Vlaanderen-land", zou mevr. Schroder later het uitzicht noemen over het waterige land met de populieren. Er lag een weg geprojecteerd voor de deur, het zou een echte stadswoning worden met een deur aan de weg. Nu zit het huis ingeklemd tussen een weg en een hoge autobaan, in een tuin en omgeven door woonwijken, want "vlaanderenland" is een wijk van Utrecht geworden. "Rietveld had eens tegen mij gezegd : ik sta met handen vol maar niemand wil het hebben." Wat bracht haar tot het bouwen van dat huis met hem ? Mevr. Schroder heeft het opgeschreven. "Si^a y^C^tOi»
deTijd 60 aanslagen per regel, regelafstand 2 bestemd voor nr titel auteur engelse regelval inspringen zetbreedte letter 8 Zijn ongecompliceerdheid, z'n zoeken van en uitgaan van het elementaire, z'n leven vanuit de zintuigen om te groeien naar de bewustwording en daardoor de menselijkheid van z'n maten en zijn werk. Verder zijn grote materialenkennis, z'n moed en z'n lust steeds weer opnieuw te beginnen. Ik voelde met al mijn vezels /N dat dit werk van zeldzaam grote waarde was. aj^jichdj/baar van- ^ ^ zelfsprekende maar eigenlijk gesublimeerde verfijning, die je telkens weer ontdekte ; boeiend voor iedere ontdekker ervan. Ik wist wat ik wilde en hij kon het een vorm geven terwijl ik daaraan mee kon doen in het interieur. We gingen toen samen eerst de plattegrond van het huis maken. Ik wilde op de eerste etage wonen, omdat ik erg op privacy gesteld ben. Als babysit bij een beeldhouwersgezin had ik mij al een voorstelling gemaakt van het bewonen van een grote ruimte. We ontwierpen eerst vier kamertjes maar lieten toen, op mijn verzoek, de muren weg en vervingen die door schotten, zodat we nu een totale leefruimte hadden, die met de schotten ook de vier benodigde ruimtes kon verschaffen. Op mijn verzoek maakte Rietveld een prachtige lichtkoker op het platte dak, waardoor de zon uit alle richtingen door de ruimte kon stralen en men nog meerl natuurgebeuren kon volgen in de leefruimte. Iedere kamer kreeg een balkon omdat je pas daardoor de echte relatie buiten-binnen kon ondergaan." Een lang relaas met vele details, dat de indruk wekt dat er jaren aan is gewerkt. In werkelijkheid verliep het proces heel snel. "Alles verliep in een volkomen harmonie, de een zei wat de ander dacht. Ik kon geen lijn tekenen maar ik had erg veel wensen en dat vond Rietveld heerlijk. Met een andere architect was het niets geworden. Rietveld zou zijn eigen huis nooit zo gebouwd hebben, Van Tijen wees eens op een Iers boerenhutje met alleen (ea deur en hij zei : dat zou een huis voor Rietveld zijn, maar hij zou er natuurlijk wel ramen in gemaakt hebben. Rietveld was veel eenvoudiger. Rietveld gaf mij het medicijn waarmee ik zou durven leven. Leven vanuit je zintuigen en vanuit die gewaarwording jezelf opbouwen, bewust worden. Wat je zintuigen ervaren, dat ff rU
deTijd / 60 aanslagen per regel, regelafstand 2 bestemd voor nr titel J auteur engelse regelval inspringen zetbreedte letter moet je hoog aanslaan. Elementair zijn. Niet de hoeveelheid die telt maar de kwaliteit. Ik was er rijp voor en hongerig. Ik ïad a^Veel gemist^ ~~ Er gebeurde meer. Tussen de jonge architect en de jonge vrouw, die hem de inspiratie en de klankbodem verschafte voor het huis dat hem wereldberoemd zou maken, was een verstandhouding gegroeid, een liefdesrelatie die hun hele leven zou duren. Af^^-^-J^&^tj^ Wie de verklaring zoekt voor zo'n explosie van creativiteit, ' &t>lh- kj ICt^/f voor zo'n volkomen nieuwe architectuur die zich onmiddellijk als klassiek manifesteert, kan aan dit feit niet voorbij. De moeizame weg van een jonge vrouw uit een milieu dat haar geen inspiratie bood, dat nergens beantwoordde aan haar behorte aan een nieuw soort eenvoud, haar verlangen naar ruimtes om elementair in te kunnen leven, kwam pas tot resultaat toen ze een leeftijdgenoot ontmoette, die in hetzelfde proces betrokken was en die "met de handen vol stond" en nog niemand had gevonden die het wilde hebben. Kunsthistorici zijn geinteresseerd in de wisselwerking van opdrachtgeefster en architect in het proces van totstandkoming van het ontwerpproces. Ze willen precies weten wie wat heeft bedacht. Wetenschappelijk interessant maar zonder kennis van de voorgeschiedenis niet relevant. Mevr. Schroder zegt op de vraag wat haar "inbreng" was in dit proces :"Dit huis was ons kind. Bij een kind vraag je dat toch ook niet." Ze praat met tegenzin over zichzelf. Liever over Rietveld. Ze heeft zich beijverd om in de jaren dertig woningen door Rietveld ^fluv^t in de omgeving van het huis te laten bouwen en memoreert met nadruk de toenmalige wethouder Smulders, die ondanks veel tegenwerking die mogelijkheid realiseerde. Rietveld, zegt ze, was geloof ik niet bang van dood gaan, wel ƒ > van oud worden, want hij leefde van zijn zintuigen. Hij kon vooral heel geconcentreerd scherp kijken. Hij zag alles. Hij maakte iedere dag notities over wat hem bezig hield. Eigenlijk altijd over hetzelfde onderwerp. Als hij op het station een sh^-tA
deTijd 60 aanslagen per regel, regelafstand 2 bestemd voor nr h titel auteur engelse regelval Inspringen zetbreedte letter pocketboek kocht, begon hij al op pagina twee zijn eigen notities neer te schrijven.Ik vroeg : mag ik dat hebben, anders verdwijnt het maar in de prullenmand. Ik heb alles bewaard,mappen vol. Ieder vodje papier van hem heb ik be- «j waard. V W^Uif Ze zegt : Rietveld was niet zwaar. Voor mij is hij tot kort voor zijn dood achttien jaar gebleven. ftj