in het stedelijk museum te amsterdam wordt in het kader van de permanente tentoonstelling „de vijf generaties" van 6 tot 30 november 1959 een expositie gehouden van werk van ernst van leyden de directie der gemeentemusea heeft het genoegen u hiermede uit te nodigen tot het bijwonen van de opening van deze tentoonstelling op vrijdag 6 november, des namiddags te 16.30 uur geldig voor twee personen
VtlMtiLU UW f GIRONUMMER IN KLOEKE CIJFERS OP NOTA'S ENZ. O STCH EQ U E - I EN GIRO DIE NS T Do Hö p.r Q «Ristve ld Oud ègracht 55 Ubre cht HET CENTRALE GIROKANTOOR TE 'S-GRAVENHAGE 6la.«Ov
G. RIETVELD KUNSTENAAR EN VERZET REDE, UITGESPROKEN TER GELEGENHEID VAN DE UITREIKING VAN TWEE JAARLIJKSE PRIJZEN DOOR DE STICHTING KUNSTENAARSVERZET 1942-1945 IN HET CONCERTGEBOUW TE AM-STERDAM OP 13 FEBRUARI 1960 3 DE SPIEGHEL AMSTERDAM
eK* i } Kunstenaar^_Verzet^bbn onderwerp, -d^^^kt, omdat^k bijzonder veel waarde uai mi- & ... _i_ ^„mtpnaiir: e.n hecht aan de activiteiten van de vrije kunstenaar; en om*fcM»e het aandeel dat vele kunstenaars tijdens dT Duitl b^etüng in het Nederlandse verzet gehad hebben, Verzet en kunstenaarschap aan elkaar verwant Z dat iemand, die het onderTeemt iets te zeggen over fUs en invloed van de kunstenaar in en op de samen-Ling, tegelijk de weerstand van de samenleving tegen dTe invloed beschrijft, en het verzet van de ku_ tegen eigen zekerheden en die van de erfelijk ^rr-rmL zwaar belaste maatschappij. Nu ben ik als niet-schrijver al jarenlang bezig tepro, iets duidelijks over de waarde van de kunsten kuS^aar onder woorden te brengen, maar^Telke openl^nderneming hiertoe, « lezing ove/Sktectuur was of in een.ops el over kunst in falgemeen^L ik het gevo^dat ik dat, wat ik eigenlijk had willenden nipt alleen gemist had, maar dat ik door m'n redenS^elf had tegengesproken op z'n best was ik met verdromen, dan een be schrijving van het vage, enigszins m^ieuze beeld, dat algemeen verbaden is aan de woorden^Wenaar en IM nog éénmaal proberen, omdat de visi>san Jg^Ttijd, voor een groot, deel afhangt van die gg inlevende kunstenaars. UA
Kijk, hier begint de moeilijkheid van het schrijve _ < alweer; niet, dat ik dit onderwerp beter zou moeten \beheersen dan u, want ik zet gewoon mijn mening Verover naast de vele anderen; ik probeer geer/waar-he'den vast te stellen, het zijn slechts verzijrfsels. De moeHykheid zit al direct hierin, dat ik de w/orden, die het onderwerp aanduiden nu al zes maal,gebruikt heb, terwijl ik^an de beschrijving der betekenis, die ik er aan geven wil nog beginnen moet; en wa/erger is: ik heb het gevoel, datik m'n verhaal in 't leidden begin en in een taal die ik liever had willen vermijden, omdat zich hierin geen directè\ gedachte ver /aanbaar kan maken, alvorens deze zich omgebogen hééft, om te passen in dit stelsel van geldige begrtpswaanflen. Verzetsuitingen lijken ihe/ier bij voorbaat onverstaanbaar. /\ f/ \ Daar staan ze de begrippen,Ncant en klaar: Kunst, Kunstenaar, Verzet in een wereld varNzeden, gewoonten en vaste begrippen, tefwijl ik m'n verhèal wil beginnen op ongerept terrein/nu vraag ik aan vanDalë: Hoe noemt men de daad, die tot resultaat een Kunsfcwerk oplevert? en: Welke eigenschappen moet de dader hebben, eer we hem een Kunstenaar noemen? Antw.: Een metselaar is iemand die metselwerk maakt, en een Kunstenaar is iemand die kunstwerken maakt en een dey' schone Kunsten beoefent. Nu is /(volgens v. D.) beoefenen: tot het aanleren van\ets zijn krachten inspannen. Ik hoop, dat u 't niet erg vindt, dat ik nog even verdeï zoék in v. D. (misschien is het een verouderd woordenboek, maar over de opvatting van wat kunst is en de
^ OL cny^ o^MrvruO* dUMJL irl, Ernaar doet, kan in die tijd niet zoveel vereerd zijn; en ^etwoord in een woordenboek^^eformu- kerd zou zyö^JUnerop kunn^&S By aanleg komt echter dj^get voor; wel kan men orhet aanleren^and^T^^ / hebben l^èEtrrwas met mijn ik gaan horen, van iemand die zirh iiLteikk^erard Walschap November '59 m Utrecht over het onderwerp: Jat 1 / Wenaars gek? In een bijzonder scherpzinnige re om zenuwde hy de beweringen, geuit in twee Pas verschenen boeken (een Italiaans en een Duits), waarL aangetoond ZtTi dtSPeCiale aanleg Van het ** « de kunstenaar (da. da wat met is aan te leren), het gevolg was van I ÖP -kteverschijnselen en psychiscL Wijking ' gevaIlen een verho^de I , Gerard Walschap echter wenste het kunstzinnige te zien ( als eigenschap van normale gezonde mensen; en \ wamodan ook onder Kunstenaars wel —- t, ^r^i ge;°nstateerd'hun geniaai srr^ ^^^^^^^^^^^^niettegenstaa^^^^^^^,^; d ^ ^j^bby die gelegenheid niet de vraag kunne^ïï^ schafSS : 1 f gr°0thdd v»>Snaar- kracht fP^.? ^ *>-^-medig was aan Kracht en gezon&feqd. We hebben^inf £xe h^d^ra^r^t^^^^2^31^'^^^^^^^^^126^ smaakt zol^ff Kunstenaar zou wordl^^d; maar W. het zeker niet bedoeld hebben.
Kunnen alle gezonde menseiJWenaars zijn, als ze het ^ fouden wülen? Of welke speciale eigenschappen moeten \ zelf is het geen punt v^ekin, maar als hij eens een keer iets zegt over z n kunst, zit SSjd wel wat in - hier volgen emge mtspraken. 1 'M & - ir (Sam Franc»)< al is de uitspraak negatief, hij zegt me veel). Kunst moet de onmiddellijke uitdrukking zijn van het Universum WÊÈ Jde ^^kefhnd 1Ü OP omfloerst blijft (Mondriaan). (Hier komen we later op terug). Gezond verstand en JC ta* | het scheppen werk niet te pas (De Chirlco). (Komt vrijwel overeen met de eerstgenoemde uitspraak). Voor de scheppende kunstenaar bestaat het probleem in het er- bennen en bepalen van hetgeen de daarna de mens te bevrijden. (Kokoschka). (Hij ziet in a Kunst een middel tot hervorming). 1 ? B Üf lp- # IlSlïliS v kennen, meer dan zoals we ze Zi n (PicassoMlJit nuttige uitspraak van een schilder waarvoor het kun stenaarschap geen probleem is). SI zijn geen meesters van onze scheppingen. Zij gjg £ omleid (Matisse). (Met deze uitspraak ben ik het erg eens al vind ik dat dit voor d ons doen en laten geldt.)
<9* In de traditionele wereld, waarin de mens de vergankelijkheid van zijn bestaan vreest naarmate hij deze in vaste vormen gevat heeft, wordt voortdurend naar meer ^mm^Mmmm: stukjes onvergankelijkheid als cultuur willen vestigen • Ook de kunst is dikwijls gebruikt om bepaalde hoogtepunten van het leven te vereeuwigen. Vanaf oon cc-wte fnr.7f*lenH vnrmocdon van hrlilij* inji nu qL'1iuumul >,u»-srhijnlijlrhniririgraid vin Tckcrhcid, uui4»nfle gedra-gingen van de natuur inclusief de menselijke handelingen Seordend; er wordt voortdurend naar nieuwe wetmatigheden gezocht met zo grote inspanning van energie en l; . intelligentie, dat deze in de samenleving als vaststaand WfU/^ï. ^onveranderlijk worden Whn.....^ -nr-M cküiL ui de huugilc-wetenrrhippnlijl-r l.iingrn dc bctrcklLLlijk- hftid wni-fit .....^Kjfr gr^r^i Hce verder deze wetmatigheden in regels en voorschriften worden onderverdeeld met des te meer strengheid worden ze.gehanteerd» enttet zijn voornamelijk deze afgeleide zekerheden, die het leven verstarren en de manieren van z.g. welSj^fë'/^emen zo'n onomstotelijke ondergrond en quasi belangrijke waardigheid en zekerheid geven (weliswaar in eigen kring dun doorspekt met cynisme); deze lieden die lange tijd de voornaamste maatschappelijke plaatsen bekleedden vormden de grootste weerstand tegen vernieuwing ,v«« ÏAvlVeivt Kultur vom Blut und Boden' was te folkloristisch, dan dat enig oorspronkelijk kunstenaar zich hierover een probleem zou maken /het verzet hiertegen was dan ook uitsluitend organisatorisch. Het verzet tegen de over- 9
, rompelaar was van geheel andere aard maar H, Kr stenaar, als geboren verzetsman verzette zich h f jnisschien meerdan anderen. _ hiertegen Sommige genieën en "kunstenaars "ziin v, "" """ nieuw beleefde ruimten, vormen kleul nieuwe verlangens* , f' T ' ^ V°°ral lentes11 1 -der jaar terugkomende jaargelden " ^ f 1 IS MI^H-f ren isüiS'........ Deze kl^^T^ ar dlt 18 dan ook hnn waarde De nieuw-zakelijken in de architectuur hebben 10
dr- AeJle-Uco- Deze zienswijze is geen verkleining van de waarde van persoonlijke overwegingen tijdens het uitwerken van een kunstwerk/want de eigenlijke kunstdaad ontstaat toch op de grens van het onbewuste^ Samenwerking is er onder kunstenaars en die is ook nuttig en nodig/en misschien zijn er ook bewuste daden, zoals bijvoorbeeld bij Theo van Doesburg, die tegen me zei, toen hij ging doceren aan het Bauhaus, (tegen welks zekerheden hij veel bezwaren had);'ik ga ze daar infecteren met de ideeën van de Stijl'»Ik denk echter niet dat bewust willen en handelen de kunstzin verhogen kan, wel verbreiden m Volgens de Chirico komen gezond verstand en logica er jlfeftgg——'e r- - --vergehjkingJwmOe gezamenlijke activiteit van alle genieën en kunstenaars, met het aandeel der bacillen bij de kringloop der stof, heb ik mot meer du* het onvermijdelijke der gebeurtenissen willen aanduiden* weHnm Men Utexvt de loop van deze gebeurtenissen bewust volgen en er orde en wetmatigheden in proberen te ontdekken, maar h«al bewust richten leidt juist tot de doodgelopen zekerheden, waartegen de levende kunstenaar van nature in verzet komt. \mX Mi^ ieder geval nu nog in eenfperiode van afbraak bevinden, met nog slechts hier en daar een te vroege ontluiking van toekomstverwachting ƒ Liever dan nog maar voorlopig chaos, in het vertrouwen dat deze nodig is om de 'sfeer te zuiveren voor een groter éénheid/dan te vroeg berusten in een compromis.______—• " Na deze vogelvlucht opname zal ik proberen de kunstdaad nog iets dichter te benaderen, waarbij het verzet als voornaamste karaktertrek te voorschijn komt. / De ruimte is de eerste ontdekking van de mens; hij is er één mee, maar door de onderscheiding ik en de omgeving ontstaat er een bewust-wording&w4 m'^uuui lu i ^uiuikTlr u orking -nn hft h"" iirt-rijri nnrmf"n We zijn hier aan de grens van het weten en het onbewuste.* We kunnen ons niet voorstellen hoe het kan gebeuren, dat een bepaalde groepering (van laten we -zeggen: atomen), wéét gaat krijgen van eigen bestaan en eigen grenzen erkent - maar we kunnen ons evenmin voor-_ stellen als het niet zou gebeurenjflaaeem kunncnjyg-wns onttrekken aan de gedachte, dat al^-triDestaande altijdw'eiktziids elkaar bemvloe£l^-tfat die wederzijdse beïnvloedingtoTgr&eper^geïrlddt; die zich juist hierdoor tegen en>>ei^fmnortigQa^ tijdelijk handhaven, en geleiëciyTraderscheidingeng^a»^pelen, die tot be-istwording kunnen leiden.. Elk organisme zal volgens deze zienswijze (of volgens dit verzinsel) biologisch groeien door de opname vèn het hem omringende; en bewust o-rrWn door die omeevina te len aoor ae opname van uw u groeien door die omgeving te verkennen. Elk organisme iTdaiïyte beschouwen als een spiegelbeeld van z'n omgeving. (Het ik van het organisme èn het beeld van z'n omgeving;) dit betekent dat het wereldbeeld van het ik afhankelijk is van de reflecterende eigenschappen van z'n spiegel. Ui i" [ [ilpum ff4i pat\fH{ * fff ,-f Bij de mens heeft deze sgiegel een zeer begrensd reflexi^^ vermogen, {^d^ef, (tf éfvoort-durend associëresien combineren van^kïcïrukken met elkaar en dat de zeïïvfraa^muig^tnhet ik (d.i. het ik als reflexie van zichzelf\^ë^rinnerïng genoemd kan worden, die in gepegélde onderïïïïg^mmbinatie het proces vanjipt-natuurlijk denken is, daTïkJjvrij kan vormejvbTv. in de droom, doch ook op een bepaaftSdeel it kan worden. Het aandeel, dat de kunst in dit procesjheeft is, dat ze het denken bevoorraadt met telkens nieuwe realiteits-belevenissen en optreedt als reactie op vastgelopen vormen en ideeën; hierdoor beantwoordt de. kunst a -l tijdsbeeld aan nieuwe verlangens/Zo wordt ook 1 en door de kunst gestuwd en gevormj^-Het verwarrelde in deze zienswijze is, dat degelijkheid waarin wij werkelijkheid die w pleegt te heten, diewg^KtW^ët^vermoeden en die we langzaam tracjjtclfte ontdekken heid zoy^nhet Universum, (c Eoerst blijft). Nu zullen we eindelijk de speciale aanleg van de kunste-irear trachten te beschrijven ^waarbij we ons dan voor-nenelijk tot het visuele bepalen); Moet een kunstenaar behalve de eigenschappen van de z^ normale mensnpg iéts extra's bezitten;1 (iets dat door anderen ^letkan^ ^Tden ontwikkeld of aangeleerd). Ik meen cpgcmor tot-cUl 4 oxrUL***-\ltC4~* fveA- verzonnen werkelijkheid is terwijl de echte werkelijkheid werkelijk-n 47 CU- «U^'eU&fikhfJV [meer i/geëiquili- brëerd mensxïTdat e"en bepaalde beperking in activiteit van één deelJhet andere op bijzondere wijzeactrveen^ Een zintuigelijk meer g^^fl^fs Ull , ,tni wel een bepaalde graad van kunstzinnigheid, maar zal zich nooit geheel aan de kunst wijden, omdat hij daar te intelligent en te zakelijk voor is en misschien J ook te veeleisend - verder is hij maatschappelijk Wit licht en weet wel, dat zo'n lichtindruk sleeffis een z^onvolledige is; hij weet ook, dat het>rf£bare licht kan ontworden in 7 golflengten^fte herkennen »jn aan 7 kle^^rukken, die^gectraal niet verder laten ontleden; hy^o^Tons oog slechts gevoelig IS yW Va" deze |^Wvan nemen we waar als combinatie der afgrenzende >tm^ire kleuren JljL c^k^Mu, LvUivAtu^cU VüfycPcU* öe by^i^k kleurgevoelige ziet het witteiiÈh^ls een miri^f meer evenwichtige en gezamenlijke activiteï Tementaire zintuigdelen. De kunstenaar is ninu Kjinj .inleen zintuigelijk min of meer eenziïdi^ maar,iS daarin aCÜef Cn P^uctief ^wl CW cCSlMor zintuigelijk passief en consommatief * in het oorspronkelijk waarnemen, . J^.-- Door een verhevigde aandacht van soms maar een klein dee van een zintuig, (b.v. gevoeligheid voor een bepaalde kleur of kleurverhouding of een speciaal soort ruimtegewaarwording), worden bij de kunstenaar alle andere quahteiten slechts actief, als ze als steun bij die ene aandacht kunnen dienen. Het wezenlHke^de^eve kunstzinnige mens 5-voornamelijk ^fer^e en beperking; ieder verhevigde eenzijdige aandacht onderscheidt hem van anderen en elk voor zich onderscheidt telkens opnieuw Z lil Va,n Z n °iBS£ving, waardoor iets in hem geboren £ordt, als vernieuwde reflexie van z'n wereld, hetgeen hij als schepping in gebaar, klank, kleur, lijn of ritme noteert en doorgeeft. 16 / Daar soortgelijke reflexies van alle genieën en kunstenaars via alle onderdelen der zinnen worden doorgegeven is het totaal hiervan het richting bepalende ritme van Üjd' de °gen' oren> smaak en tastzin voor ieder. Stodat elk beeld dat een willekeurig mens ergens vin . PS/^eis van de kunstschepping- nV xrhr i l —jgfeg^waarheen men zich richt voor een bepgaM. tijd Lange üjd kan het kunstleven zó ingeburge^dl^dS de samenleving er niet door gestoord wordt, tot plotseling een nieuwe golfbeweging alles doet opschrikken - de rust ïsverstoord, want alles is verouderd/maar men bUift ^t J-t nog lang zien als het goede, het schone en het watT hier volgt dan automatisch verzet. Het wezenlijke, (dat waar het op aankomt bij de kun- ") begrenzing n^^aliseerd zou^grffheTis dus niet zó- hoe meer begrensd^ïb^^venmin als men in de wetenschap en techp^T^W^en: hoe meer gespecia- hseerd hoe betej^r 't gaat zeker^^elzijdigLid waara^a^op ander gebied soms veel W^l^ht' 5rdt. en "tl " \^l!hfyPaankomt^k ik met weinig kleurendgtüisa^- * 1 Alsj de kleuren de WÈ p een AANTAL geven is het of ze op de verkeerde plaats gezet zijn' en een Chinees wijsgeer zegt: Door begrenzing van het onbegrensde wordt de waarheid werkelijk'. Ik zie bij het lezen van deze uit- 17 snraak in de woorden 'het onbegrensde' en 'de waarheid' Z door ons Vermoedde doch ongekende Universum el1in de woorden 'begrenzing' en'werkelijkheid)'ons * en de reflexie van het bestaande, de wereld, waarin we leven. Nu ik me geuit heb over wat ik nu zou willen noemen: h"t aandeel van kunstenaar en kunst in de penoéeke «J nZmen: fm * 1 ll^fl Cn m:ndaSchUen onmacht) bediende van vergelijkingen en misschien onlogische beweringen,(eeWi«**t)om het verhaal oniogiscue & v. vertellen, hebben wij zo compact mogelijk aan u te ve ' nr_tpn . gelukkig nog even tijd om er wat omheen te praten* wtnt het is een eindeloos verhaaW om te vertellen mis- schien vervelende om_te^elevenlieerliik. Heerlijk, omdat dr^k^rk tegelijk de hoogste zin ervan is, want het is voldoen aan de mees intense levensvoorwaarde, de groei van het rk en de realiteit. bemand meent kunstzinnige aanleg tehebbsn-^j VVT-^—T-^iaelflmg te uit&nrdan is hij onge- ErfvééFgoede dingen doen. Zmb een schilder of beeldhouwer dit varf ^"nvakzÊgg^ k^k^S^architect natuurlijknoo^zn mijn vak staande het bij/}, fdoch dit>^Wstig); want wat spreeKT^ket^ot ( bij het onderscheid maken tussen on^ 1 ö en dï?-migeving, dan de ruimte; ruimte is de^eersïé'grote A levensvoorwa^rde^vqorfliet ik !en, dig^ruimte is het me-dium van de architect^S^^^^ ^p Door iedei^jaiHHtérSie we op menselyfe-seha^lbrengen, gipefrSns bewuste zijn mee; en groei is altijd vreugcTèr Gelukkig kunnen ook anderen de nieuw ontstane ruimte ? beleven, die er in die sfeer enduidelijkheid eerst niet 1 was, tok al zouden ze zich er Mn prwrpr, ' '_ J npnjjjag Lte m 'uftrttesü^fT zich tge^ÓHDegrenjöe lecnvrf- dato^^f^ÏKöJjroSel^g^^ ié^^^Kfija.'én^-n tó^en ck,arvpe^^ gét-i^agt-ferfïons gw^ldbe&dT Een verkeerd begrip lijltt mytTTcTe meer geuitte opvatting dat de kunstenaar vorm zou geven aan de gebeurtenissen van de tijd waarin hij leeftjfait zou betekenen dat hij in vormen, in kleuren of ruimten vertaalt wat reeds in organisatorische, technische of wetenschappelijke vorm bestaat/door het verzet weten we, dat kunst-KX jlUïïAgea hiervoor de sfeer schiepen en de stoot gavent In het eerste geval zou de kunst slechts illustratie zijn van de gebeurtenissen, die zelf reeds hun eigen vorm bezaten. Tegen «utke Jcunst(£) verzet de traditie zich niet; ze wordt toegejuicht! Omgekeerd is het een machteloze krachtinspanning voor een kunstenaar, om alleen of met een kleine groep een nieuwe stijl te willen ontwerpen, waarnaar de gehele maatschappij zich zou moéten voegen. Ik hoop^vol-doermèNm'n mening te hebben geuit over^tfoe zo'n ^ vernieuwin^wrloppt om er een verklarm^tn te zien, dat c t alle te persoonlylcevaanlopen, die in^afgeronde vorm het nieuwe wilden brengèh^&goedjg-inoesten doodlopen, al w zullen ze hun lering niet^Bbeoj^emist. Barok als alléreerstp^Joging wil nïfeuw leven scheppen | door buiten de uitgeputte renaissance-invfeqd te komen; ' de Barok diévanuit de meest vrije vormen in>«n bijna . onverjAröestbare burgerstijl ontaardde, kon met aPHa^r ojimtelijkheid geen vernieuwing brengen. + pogingen van Viollet-le-Duc om in tegenstellip^tot deBïnrok, de Renaissance die het wereldlykg^éven verte genwobsdigde te verenigen met dgxrtaar bovenstre-vende Gothiek^aren een zeerjjmïcfig maar onecht spel van herinneringenTaa^^glfbeurt weer door Berlage en de tachtigers werd bpd^ongsOjdoch niet zonder dat ze zelf verdrongen^Cverden door e^n-jjieuwe Barok 'de Amsterdamsdie school'; ook deze was spötdigwerleefd omdat^ézelf weer een volledige stijl in een d^a^aan vf&emde maatschappij wilde plaatsen. De 'stijlbeweging' die de allure had van een 1'art pour 1'art beweging en volgens mij niet de intentie had de nieuwe stijl voor onze tijd te brengen, heeft zolang ze bestond nooit het verband met andere plastische kunsten en zelfs niet met de nieuwe technische f mogelijkheden verloren. ^ÏK^mm^é^i Door de elementaire werkwijze/Sn uit rcactte. de meest zakelijke en alle kunstwaarde ontkennende I , kon hieruit 20 'nieuwe zakelijkheid' ontstaan, die later overging in de z.g. functionele architectuur, die de mogelijkheid, om behalve aan de gebruikseisen óók"Lö. voldoen aan de visuele-t.vatton ctpf»nhi°M, door de behoefte aan het verwerken van psychische invloeden der ruimte en der kleuren als >xn ch-r eisen in het bouwprogramma op te nemen. Al deze pogingen behoren nu tot een verleden, waarvan al wat actief is op het gebied der plastische kunst veel geleerd heeft; en met grote voldoening zie ik de laatste jaren noteringen doorgeven van nieuw ontwaken der vrije kunsten -(.waarvoor heel zeker nog veel verzet gepleegd zal moeten wordenj doch die ik zie als een begin van de echt grote doorbraak op internationaal niveau. Moeten we ons nu,(zoals velen doen,)over het chaotische in de maatschappij en kunst van onze tijd zo ongerust mlaken, als we een mening hebben over de wijze, waarop dit proces op den duur zal verlopen^ ^Natuurlijk lijkt het dom als we al die grote voorgangers de ifre^st achterdochtige houdingen tegenov^j^elkaar zien aann&Hjen en met zulke tegenovergestelde middelen de vrijwel gèlyke^eisen van welvaart^elïgeluk zien proberen te bereiken>QQk zijnseifnmige kunstuitingen moeilijk als de voor onze^j^juiste aan te voelen, 't Is eveneens moeilijk te vei^verkenSiQe het mogelijk is, dat het gebrek aan h# bare ontwrichtingen een noodzakelijke periode zieü/^T ^ ^ kringloop van he^fe (Lr'bij wetenXp belangrijker zal blijken te zijn dan krijgsmacht) en hopenhjk het begin van de reeds zo lang begeerde afbraak van een aantal reeds meerderemalen begraven oude culturen met hun mythen, angsten, offers en mysterieus uithoudingsvermogen van de decadente zekerheden waarvan de adellijke kiemen ons eeuwenlang ondermijnd hebben en ons verhinderden een w houding te f^uleren^^S^gerin1 X hart kloppend verlangen «aan gH„y ?j allw^bs-vredige».. Hg cyuiuLt U- {y^U^ ^^ T^ojt&frl.'tc sv^aM-e^ \ Zijn met ook bijna alle eigentijdse uitingen der vrije kunsten afbraakdemonstraties van moeizaam aange-eerde doch geïnfecteerde technieken, en bewijzen van-lak hebben aan het zoals het behoort? Voor oudere vrije kunstenaars schijnt het soms ook moeilijk te zijn, uitingen van, jongeren ernstig te nemen en te waarderenen^. < ,T - c^r * yn j ClA oC vtf.is ------..... „— , t, w >ttim .A Terwijl ze zelf zich bevrijd hebben^H^^e Je techniekexymmachten ze soms de jongeren omdat ze zich ook verzetten tegen bepaalde verworvenheden der ouderen. Z4 oU^l^]**- CUc^U. Zo wordt soms de arrivé de meest geloofwaardige ver-oordelaar van de uitingen der nieuwe generatie^wat natuurlijk met zeggen wil, dat^oms niet het best in staat ztfi het vele kaf van het koren te scheiden. Laat degene, die echte scheppingsvreugde aan deze verzetsuitingen beleven dit blijven doen/ vermoedelijk zullen de weinige overblijvenden meO nog meer vol-22 au , doening dan in atbreken het visioen van. onze tijd, volgens de bevrijde visuele wetmatigheden verbeelden . flp. C('en toont in beelden de ondergang naast het nieuwe uitbottende J/ leven ) Ejj.mlhr.nr in-JvH' Zonder traditie geen gemeenschap; maar levende ge-.meenschap is alleen mo^el^kJjii vernieuwing )e vergelijking van de levensstijlvernieuwing met lcidngloop der stof wil slechts enige hoofdzaken yikn-wijzen; een andere vergelijking toont meer detajïs; het is de\ude stad', een stenen overschot van de stiflenvolg-orde, als beeld van ons erfelijk bedeeld en belast leven; een beeld niet. alleen van de vormentaal,ymaar ook van onze begrippen. Als de klassieke beschaving van andevfe normen was uitgegaan, zou ons gehele denk- enr verbeeldingsproces anders verlopen zijn. We zijn iiyeen stelsel terecht gekomen, waar we nooit meer ukkomen. Daarom, en niet omdat ze beter, edeler®? schoner zijn, zullen de klassieke uitingen ons eigen zijn,blijven de meest oorspronkelijke wijsheid en cultu?ei& voorbeelden. Maar evenals het moderne verkeer spaak loopt in de oude stadskern, botót elke mee*. neutrale hedendaagse gedachte tegen ere denkwijze v'at^ ons erfelijk belast leven. Evenmin als dé oude stad (gebouwd vöm- vroegere toestanden) geheel ontyankelijk kan worden voor de nieuwe eisen, evenmin kunnen maatschappelijke instellingen, anders dan door veel verzet omgevormbl^of vervanger*worden. W/ zien allen gebeuren, dat culturele vernieuwinge fyóoral op 't gebied der kunst) niet getoond worden in 23 (want deze misset ; ze^züói n.1.. jarenlang gepland eiv^ebÖuwd als'opber^sysléróen voor gezinnen metjhun dagelijkse behoeften), nfaar jïlist^ii^ dc oude^tadskcrnen (o.a-van/Papij s)/ Dit lijkt 0nlogisch, zojswlg men ve: w^siïyverZetJ^r^roterol speelt. IN ieuwe^-lrëfreinen zullen echter bouwrijp gemaa Hen, voor leven op de schaal van eigen tijd. / , Ls' at ook hïér de Wat de samenwerking der vrije kunsten met de archi tectuur betreft: als de vele eisen en voorschriften __ htUnvloed^Tjncloor het krachtveld van onze tiid. zal het aandeel der vrije kunsten hierbij belangrijker zijn dan een voortijdige integratie, die nu nog niet meer kan zijn dan een decoratief gedoe; en verder: twijfel niet te veel aan de verzetskracht van de nieuwe idee; zelfs een modegril is in staat gehele industrieën te doen ver-föy^ ^ dwijnen of op te richten. gl* me»*1» Ik hoop, dat ik niet de indruk heb gewekt, dat ik van het opleven van een nieuwe kunst iets anders dan metamorfose voor onze tijd heb doen verwachten (iets zoals b.v. maatschappelijk nut of culturele verheffingJ; dit verwacht ik ook niet van kunst in toegepaste vorm, zoals b.v. illustratie in welke vorm en voor welk hooggestemd, doel ook niut vuil tiën lllujliatlé, die inel jegeven, dat in vergehjkingnafit-4lK""verbeelde, het verhevenlJiid^mera^retefaandacht krijgt door deze verbeeldjjig--(ti€nk b.v. aan~EETr-bekeiidoud voor-? nmeon in de tempel van Rembrand^ )Het_enige aanwijsbaar nut van de kunstdaad is m.i. de vreugde tijdens de schepping; ik bedoel niet de moei" zame arbeid, die soms nodig schijnt om het moment van ontstaan der verheldering voor anderen duidelijk te noteren/want dan zijn er direct de filters van eigen en maatschappelijke zekerheden, die veel, soms zeer veel absorberen; het is ook niet de overwinning op het verzet tegen die zekerheden, waarvan tenslotte het kunstwerk het overschot uit de strijd is, maar het is het moment van verheldering zelf, omdat daar op de grens van het bewuste-worden weer een stukje werkelijkheid wordt geboren voor de kunstenaar; dit is zijn vreugde en de enige buit, en het verzet ten volle waard. afiLaJLC' luAav-^t^-cX^jczh In het Kunstwerkfblijft na de strijd" nog zoveel richting aanduidende kracht over, dat ook de beschouwe. neemt aan dit vernieuwingsproces, dank zij het verzet. 1959 * 25