Drieluik met de intocht van Christus in Jeruzalem, heiligen en op de buitenzijden van de luiken stichters uit de familie Van Lokhorst

In 1518 verliet Jan van Scorel Utrecht en reisde via Duitsland en Oostenrijk naar Italië. Vanuit Venetië ging hij op pelgrimstocht naar Jeruzalem. Daar maakte hij pentekeningen die hij later gebruikte voor het gezicht op Jeruzalem op het middenpaneel van dit drieluik. In 1522 vestigde Scorel zich in Rome. De Utrechtse paus Adrianus VI (1459-1523) benoemde hem tot 'conservator' van de kunstschatten van het Vaticaan, als opvolger van Rafaël (1483-1520). In 1524, na de dood van de Utrechtse paus Adrianus VI, keerde Jan van Scorel vanuit Rome terug naar Utrecht. Volgens zijn biograaf Karel van Mander ging hij wonen bij Herman van Lokhorst, deken van de Utrechtse Sint Salvatorkerk en kanunnik van de Dom. Voor hem schilderde hij deze memorietafel voor in de Domkerk. (zie ook inv.nr. 6078a) Het is het eerste grote schilderij waaruit de invloed van de klassieke oudheid en de Italiaanse renaissance op Scorels werk blijkt. Scorel schilderde het panorama van Jeruzalem op basis van pentekeningen, die hij tijdens zijn pelgrimage had gemaakt.

De diagonale tweedeling van de compositie op het middenluik ontleende Scorel aan de Zondvloed op het plafond van de Sixtijnse kapel (1508-1512) van Michelangelo (1475-1564) en de italianiserende figuurtypen zijn beïnvloed door het werk van Rafaël. Op de buitenzijden van de luiken zijn de opdrachtgever en zijn voorvaderen uitgebeeld. De twee Latijnse inscripties noemen de namen en sterfdata van de afgebeelde personen en de context van de bestelling. Het blijkt dat Herman van Lokhorst het grafmonument van zijn voorvaderen in de Domkerk liet herstellen. Deze restauratie zal de aanleiding zijn geweest tot het laten schilderen van het drieluik. De heiligen op de binnenzijden van de luiken: Agnes, Paus Cornelius, Antonius abt, Sebastiaan, Gertrudis van Nijvel en ten slotte Christofoor boden bescherming tegen de koorts, de pest of een plotselinge dood. Agnes zou in dat geval staan voor de zuiverheid.
De intocht van Christus in het aardse Jeruzalem is een toepasselijke voorstelling voor een memorietafel. Hij verwijst naar de intocht van de ziel in het hemelse Jeruzalem en de triomf over de dood. De liturgie van de overledenen gebruikt nog altijd het beeld van de hemelse stad Jeruzalem op het moment dat het lichaam de kerk wordt uitgedragen.

Toon alles + Toon minder -

Nu te zien in EXPO 4

Titel

Drieluik met de intocht van Christus in Jeruzalem, heiligen en op de buitenzijden van de luiken stichters uit de familie Van Lokhorst

Vervaardiger

Jan van Scorel (Schoorl 1495 - 1562 Utrecht)

Datering

ca 1526

Materiaal / Techniek

olieverf op paneel

Inventarisnummer

7991

Objectnaam

schilderij, zijluik, linkerluik

Verwerving

schenking 1941

Afmetingen

hoogte 81.4 cm
breedte 65.2 cm

Opschriften / merken

niet gesigneerd, niet gedateerd

Geassocieerd onderwerp

Domkerk (Utrecht) (herkomst)
kapittels (Utrecht) (religie)

Geassocieerde periode

Bisschoppelijk Utrecht 695-1528

Motief

heilige, Agnes (heilige), Cornelius (heilige), Adrianus VI, Antonius Abt (heilige)

Opmerkingen

De hoge Utrechtse geestelijke (o.a. deken van de St. Salvatorkerk) Herman van Lokhorst liet het grafmonument van zijn voorvaderen, die in het midden van de Domkerk waren begraven, herstellen. Het drieluik werd door hem besteld als memorietafel bij het graf. Herman van Lokhorst knielt vooraan op de buitenzijde van het rechterluik, met achter hem een voorstelling van Anna te drieën. Tegenover hem, op het linkerluik, knielt zijn naamgenoot. De twee andere figuren op het rechterluik zijn Gijsbert en in wapenrusting Gerrit van Lokhorst(?), de stamhouder van het geslacht in 1526. De tweede figuur op het linkerluik is Werner van Lokhorst. Achter de leden van de familie Van Lokhorst zijn hun patroonheiligen afgebeeld, van links naar rechts Johannes de Doper, Tomas, Johannes de Evangelist, Anna te drieën en Willibrord (?). In de wolkenpartij in het midden is de kroning van Maria te zien. Op de binnenzijden van de luiken staan van links naar rechts op het linkerluik Agnes, paus Cornelius met de hoorn, die de gelaatstrekken van paus Adriaan VI heeft gekregen, en Antonius abt, en op het rechterluik Sebastiaan, Gertrudis van Nijvel en Christofoor. Op het middenpaneel is Jeruzalem afgebeeld. Het is de vroegst bekende topografisch correct weergegeven beeltenis van de stad. Prent naar het stadsgezicht door Herman van Borculo, Civitas Hierusalem. Gezicht op Jeruzalem met de intocht van Christus, de krypte te Bethlehem en het Heilig Graf, 1538. Houtsnede op papier van verschillende platen, 406 x 746 mm. Collectie Utrecht, Centraal Museum, inv. nr. 6869. Inv. nr. 6078 a: drieluik familie Van Lokhorst zonder binnenzijde linkerluik.

Documentatie

Beelden in de late Middeleeuwen en Renaissance : Late Gothic and Renaissance sculpture in The Netherlands, red. = ed. Reindert Falkenburg ... [et al.] (Zwolle, 1994), p.79, p. 78 afb. 32 (detail).
Catalogus van schilderijen der Utrechtsche School (Utrecht, 1941), cat. nr. 169
Dit is het Centraal Museum!, teksten Ninke Bloemberg ... [et al.] ; eindred. Liesbeth M. Helmus, Hans Schopping (Utrecht, 2012), nr. 04, met afb. in kleur

Toon alles +Toon minder -

De doop van Christus : Jan van Scorel in Haarlem, Ariane van Suchtelen, i.s.m. Jessica Roeders en Jorine Koenen (Haarlem, 2015)
De Moderne Devotie : Spiritualiteit en cultuur vanaf de late Middeleeuwen, Hoofdred. Anna Dlabacová, Rijcklof Hofman (Zwolle, 2018), p. 219, binnenzijde linker paneel, afb. in kleur
Schilderkunst tot 1850. De verzamelingen van het Centraal Museum Utrecht [cat. nrs. 591-902], Liesbeth M. Helmus (Utrecht, 1999), pp. 1369-1375, cat. nr. 593, met afb.
Utrecht: Britain and the continent. archaeology, art and architecture, Elisabeth de Bièvre (red.) (Leeds, 1996), pp. 262-269, met afb. XLIIa
Verborgen verhalen : betekenissen van Vlaamse & Nederlandse schilderijen 15e-18e eeuw, Annemarie Vels Heijn ... [et al.] ; met bijdr. van Akkerym Doenendans ... [et al.] (Amsterdam, 2003), pp. 84-85, met afb. in kleur
Verleden in verf : de Nederlandse geschiedenis in veertig schilderijen, Hans den Hartog Jager en Pieter Steinz (Amsterdam, 2011), p. 75 afb. in kleur

Tentoonstellingen