Sint Maarten

Sint Maarten

In de Middeleeuwen was de bisschopsstad Utrecht een belangrijk centrum voor beeldhouwkunst. De meer dan veertig kerken en kapellen hadden sculpturen nodig ter verering van de talloze heiligen. Van deze kerkelijke kunst is maar weinig overgebleven. De volkswoede richtte zich in de zestiende eeuw veelvuldig tegen de kerken. Het interieur werd kort en klein geslagen. Wat na deze Beeldenstormen nog over was, verdween met de invoering van de reformatie (in Utrecht in 1580).<br><br><p>Bij het gereedmaken van de Domkerk voor de protestantse eredienst nam het Domkapittel, dat de kathedraal beheerde, zelf het initiatief. Het huurde een aannemer in om de beelden uit de kerk te halen. Een kleine groep werd daardoor veilig ondergebracht in het archief van het kapittel. Na de opheffing van het kapittel in 1811 werden de beelden te koop aangeboden. De Utrechtse architect Christiaan Kramm, die ze verwierf, verkocht ze in 1838 door aan de gemeente Utrecht. Dat jaar opende het nieuwe Stedelijk Museum van Oudheden zijn deuren. Met deze vroege herkomst staan de vijf Dombeelden aan de basis van de collectie van het Centraal Museum.</p><p>Centraal staat Sint Maarten, de patroonheilige van de kathedraal en ook van de stad. De heilige is als Romeins officier op zijn paard afgebeeld en snijdt volgens het populaire verhaal een stuk van zijn mantel af voor een kreupele bedelaar met een schurftig hondje. Twee andere heiligen uit de groep die nauw met de Dom zijn verbonden zijn Agnes en Pontianus van Spoleto. Hun beider naam was verbonden met de wijding van de Dom in juli, die jaarlijks werd herdacht met een kermis (kerkmis). Van Pontianus bezat de Dom belangrijke relieken. Hij is weergegeven als ridder. Lange tijd is daarom gedacht dat dit beeld de heilige Joris voorstelde, maar dan zonder draak, zijn vaste attribuut. Agnes is in een lange, modieuze jurk afgebeeld met haar symbool, een lam. De twee andere heiligen, Maria Magdalena en de apostel Paulus, waren niet zozeer specifiek aan de kathedraal gekoppeld, maar waren wel populaire heiligen. De beeldhouwer voorzag ze van hun traditionele symbolen: een zalfpot en een zwaard. Het zwaard van Paulus is in de loop der tijd verdwenen. Afgezien van dat zoekgeraakte zwaard zijn de beelden opmerkelijk gaaf bewaard gebleven. Zelfs de oorspronkelijke polychromie is deels nog aanwezig. </p>

1/7

In de Middeleeuwen was de bisschopsstad Utrecht een belangrijk centrum voor beeldhouwkunst. De meer dan veertig kerken en kapellen hadden sculpturen nodig ter verering van de talloze heiligen. Van deze kerkelijke kunst is maar weinig overgebleven. De volkswoede richtte zich in de zestiende eeuw veelvuldig tegen de kerken. Het interieur werd kort en klein geslagen. Wat na deze Beeldenstormen nog over was, verdween met de invoering van de reformatie (in Utrecht in 1580).

Bij het gereedmaken van de Domkerk voor de protestantse eredienst nam het Domkapittel, dat de kathedraal beheerde, zelf het initiatief. Het huurde een aannemer in om de beelden uit de kerk te halen. Een kleine groep werd daardoor veilig ondergebracht in het archief van het kapittel. Na de opheffing van het kapittel in 1811 werden de beelden te koop aangeboden. De Utrechtse architect Christiaan Kramm, die ze verwierf, verkocht ze in 1838 door aan de gemeente Utrecht. Dat jaar opende het nieuwe Stedelijk Museum van Oudheden zijn deuren. Met deze vroege herkomst staan de vijf Dombeelden aan de basis van de collectie van het Centraal Museum.

Centraal staat Sint Maarten, de patroonheilige van de kathedraal en ook van de stad. De heilige is als Romeins officier op zijn paard afgebeeld en snijdt volgens het populaire verhaal een stuk van zijn mantel af voor een kreupele bedelaar met een schurftig hondje. Twee andere heiligen uit de groep die nauw met de Dom zijn verbonden zijn Agnes en Pontianus van Spoleto. Hun beider naam was verbonden met de wijding van de Dom in juli, die jaarlijks werd herdacht met een kermis (kerkmis). Van Pontianus bezat de Dom belangrijke relieken. Hij is weergegeven als ridder. Lange tijd is daarom gedacht dat dit beeld de heilige Joris voorstelde, maar dan zonder draak, zijn vaste attribuut. Agnes is in een lange, modieuze jurk afgebeeld met haar symbool, een lam. De twee andere heiligen, Maria Magdalena en de apostel Paulus, waren niet zozeer specifiek aan de kathedraal gekoppeld, maar waren wel populaire heiligen. De beeldhouwer voorzag ze van hun traditionele symbolen: een zalfpot en een zwaard. Het zwaard van Paulus is in de loop der tijd verdwenen. Afgezien van dat zoekgeraakte zwaard zijn de beelden opmerkelijk gaaf bewaard gebleven. Zelfs de oorspronkelijke polychromie is deels nog aanwezig.

Nu in het museum in Collectie Centraal II

Titel

Sint Maarten

Vervaardiger

Datering

ca. 1450 - ca. 1451

Materiaal / Techniek

Baumberger kalksteen, gepolychromeerd

Inventarisnummer

1788/001

Objectnaam

beeld, reliëf, hoogreliëf

Verwerving

aankoop 1838

Afmetingen

hoogte 72.5 cm

breedte 92 cm

diepte 14.5 cm

Geassocieerd onderwerp

Domkerk (Utrecht) (herkomst)

bisdom (Utrecht) (religie)

Geassocieerde periode

Bisschoppelijk Utrecht 695-1528

Motief

Maarten (heilige)

Opmerkingen

De vijf Dombeelden (1788/001-005) werden in 1580, toen de katholieke eredienst werd verboden, gered. Ze werden bewaard in de Kleine Archievenkamer van het Domkapittel. Na het opheffen van de kapittels in 1811 kwamen ze op de markt. Ze werden toen gekocht door M.L.M van Hangest baron d'Yvoy. Deze verkocht de beelden in 1838 aan Christiaan Kramm. Lange tijd is aangenomen dat de Dombeelden afkomstig zouden zijn van een grafmonument in de Dom, in het bijzonder van het (verdwenen) grafmonument van bisschop Rudolf van Diepholt, dat tussen 1456 en 1464 in zijn grafkapel werd opgericht (zie: Jan Klinckaert, Beeldhouwkunst tot 1850. De verzamelingen van het Centraal Museum Utrecht, Utrecht 1997, p.68). Vermoedelijk zijn ze afkomstig van het sacramentshuis in het koor van de Dom. Tot 1997 werd Jan Nude beschouwd als de vermoedelijke vervaardiger. Klinckaert (1997, p.68) heeft vastgesteld dat Nude inderdaad de vervaardiger moet zijn geweest.

Documentatie

  • Antlitz des Mittelalters : Meisterwerke spätmittelalterlicher Skulptur in rheinischen Privatbesitz, bearb. von Reinhard Karrenbrock und Claudia Lichte, (Aachen, 1999), p. 230 met afb.

  • Beelden in de late Middeleeuwen en Renaissance : Late Gothic and Renaissance sculpture in The Netherlands, red. = ed. Reindert Falkenburg ... [et al.], (Zwolle, 1994), pp. 49-51 met afb. 6a.

  • Beelden uit een bisschopsstad : Utrechtse beeldhouwkunst uit de middeleeuwen en de renaissance, tekst en samenst. J.W. Klinckaert, (Utrecht, 1994), nr. 20

Tentoonstellingen

  • Collectie Centraal II, 2024

  • Collectie Centraal , Centraal Museum, Utrecht, 2023

  • TROTS VAN DE STAD: De Utrechtse Domtoren, Centraal Museum, Utrecht, 2016

Duurzame url

Als u naar dit object wilt verwijzen gebruik dan de duurzame URL:

https://hdl.handle.net/21.12130/collect.2BA0DE6E-4808-4849-8592-29EDE1D2B12D

Vragen?

Ziet u een fout? Of heeft u extra informatie over dit object? Laat het ons weten!