Menu

Van de Dom naar de Eeuwige Stad

Drie Utrechtse schilders gingen het avontuur aan. Zij wilden het werk van de beroemde Caravaggio met eigen ogen zien.

Stelt u zich eens voor, in een tijd zonder vliegtuig en smartphone. Een reis naar Rome in de 17de eeuw is alsof wij morgen in een raket stappen en ons de ruimte in laten schieten. Op weg naar het onbekende.

Caravaggio, De graflegging van Christus, 1602-1603, Pinacoteca Vaticana, Vaticaanstad. In de tentoonstelling tot en met 13 januari 2019.

Caravaggio en de caravaggisten  ———

Al tijdens zijn leven reikt Caravaggio’s roem tot ver buiten Italië. Caravaggio vernieuwde de schilderkunst met zijn realisme, gevoel voor drama en een kenmerkend contrast tussen licht en donker. Hij kreeg veel navolgers, kunstenaars die bekend staan onder de term ‘caravaggisten’.

De tentoonstelling toont het internationale caravaggisme. Het verhaal dat u nu leest, zoomt in op de ervaring van drie Utrechters: Gerard van Honthorst, Dirck van Baburen en Hendrick ter Brugghen.

Caravaggio, Graflegging, 1602-03. Pinacoteca Vaticana, Vaticaanstad.

google map.png

Wacht, hoe ver?!   ———

Nu zouden we binnen enkele seconden een route plannen.

En er misschien van afzien de reis werkelijk te maken wanneer we zien dat het 333 uur lopen is van Utrecht naar Rome.

Toch besluiten Gerard, Dirck en Hendrick hun vertrouwde woonplaats Utrecht te verlaten. De katholieke Domstad, waar ze les kregen in schilderen.

Domtoren, (c) Schnell und Steiner.jpg

Karel van Mander, biograaf, schrijft in 1604 in zijn Schilder-boeck: “Daer is oock eenen Michael Agnolo van Caravaggio, die te Room wonderlijcke dinghen doet.”

Van Mander spoort de ‘Schilder-jeught’ aan Caravaggio na te volgen.

Rome was voor een jonge kunstenaar dé plek om zijn opleiding af te ronden. Met name om er de kunst uit de oudheid en de renaissance te bestuderen.

De Utrechters gingen speciaal voor het werk van een meester uit hun eígen tijd.

Domtoren in Utrecht, foto Schnell und Steiner

De reis naar Italië was lang en gevaarlijk.
Over de Alpen, wat een avontuur!

Bron: Flickr 

Wie vanuit het noorden reist, komt Rome binnen door de stadspoort bij de Santa Maria del Popolo. In die kerk hangen op dat moment - en nog steeds - twee beroemde schilderijen van Caravaggio: de Bekering van Paulus en de Kruisiging van Petrus.

Santa Maria de Popolo, Rome. Bron: Flickr

bekering Saulus Carvaggio.jpg

Stelen en rapen   ———

Van Mander benadrukt steeds opnieuw dat het zeer belangrijk is voor leerlingen om goede kunstwerken te bestuderen en te kopiëren. ‘Stelen’ en ‘rapen’ noemt hij dat. Leren door afkijken en kopiëren.

Caravaggio, Bekering van Paulus, 1600-1601, Santa Maria del Popolo.

Gerard van Honthorst volgde Van Manders raad op. Hij tekende Caravaggio’s Kruisiging van Petrus na. Hij dateerde zijn tekening met het jaar 1616: het is de vroegste getuigenis van zijn aanwezigheid in Rome.

Petrus’ kruisiging———

Met zichtbare moeite richten drie mannen het kruis op, waarop de oude Petrus is vastgenageld. Naar verluidt vroeg Petrus zelf om met het hoofd naar beneden te worden gekruisigd, om zo zijn ondergeschiktheid aan Christus te laten zien, die rechtop werd gekruisigd.

links: Caravaggio, Kruisiging van Petrus, 1600-1601; rechts: Gerard van Honthorst, Kruisiging van Petrus, 1616.

reisgids titelblad.jpg

Leven als een expat   ———

Zo’n lange reis maakte je niet voor een paar weken. De Utrechtse kunstenaars verbleven maanden of zelfs jaren in Rome.

Zij woonden er, probeerden er opdrachten te krijgen. Ze bezochten herbergen, feesten en bordelen. Kortom, ze gedroegen zich als Romeinen.

Sinds 1602 was een reisgidsje over Italië beschikbaar in het Nederlands.
Het boek bevat reistips, een beschrijving van de Italiaanse steden, van de munten, en bovendien een cursus Italiaans.

Delitiae Italiae [...]1602. Bron: Archive.org

reisgids bladzijde italiaans nl.jpg

Zouden de Utrechters dit boekje in hun bagage hebben gehad?

De taalcursus is buitengewoon handig. Tal van praktische situaties komen aan de orde, zoals de weg vragen, een maaltijd bestellen en een herberg bezoeken.

Jan schenckt ons te drincken = Giovanni versate da bere

Daer en is ghenen Wijn meer = Qui non ci é piu vino

De Koppelaarster van Honthorst———

Ondanks alle verboden en straffen was prostitutie in de 17de eeuw een gemeengoed in de grote steden. Uit reisverhalen en justitieverslagen blijkt dat dit beroep hoogtij vierde, met name in Rome en Amsterdam.
Op dit beroemde werk zien we links de oude, lelijke ‘koppelaarster’, die de mooie jonge vrouw aan de man koppelt.

Tijdens zijn verblijf in Rome is Honthorst bekend om zijn toepassing van de verborgen lichtbron zoals een kaars of toorts. De vlam is niet langer het lichtste deel van de compositie, maar de ruimte eromheen, waardoor een gelijkmatig verlicht, intiem beeldvlak ontstaan.

Cappella della Pietà met Baburen deposition.jpg

Baburen in Trastevere   ———

Ook Dirck van Baburen groeide uit tot een succesvol Romeins kunstenaar. Hij was nog maar begin twintig toen hij de opdracht kreeg een altaarstuk te maken voor een kapel in de San Pietro in Montorio, in de Romeinse wijk Trastevere.

Baburens Graflegging was zeer geliefd en gewaardeerd. Er zijn maar liefst 29 kopieën van bekend, waarvan één door Baburen zelf geschilderd. Deze versie behoort nu tot de collectie van het Centraal Museum.

Altaarstuk van Baburen in de San Pietro in Montorio, Rome.

Hendrick ter Brugghen tenslotte, schildert manshoge portretten van drinkers en muzikanten, en ook religieuze taferelen. Een van zijn bekendste werken, de Roeping van Mattheus, is geïnspireerd op Caravaggio’s versie uit 1600 die nog altijd te zien is in de San Luigi dei Francesi in Rome.

Ter Brugghen laat de moeilijke keuze van Mattheus zien, door middel van de wijzende vingers. Hij wijst op zichzelf, én op het geld op tafel. Moet hij zijn werk als tollenaar opgeven, en gehoor geven aan Christus’ oproep? Het dramatische keuzemoment is perfect weergegeven.

De Roeping van Mattheus is geschilderd in 1621, toen hij al jaren terug was in Utrecht. Het schilderij werd een van de topstukken van het Centraal Museum, en is uiteraard te zien in de tentoonstelling.

Praktische informatie

Utrecht, Caravaggio en Europa

Brengt het Rome van 1600 - 1630 naar Utrecht

Tijdens deze bijzondere tentoonstelling gelden andere prijzen en verruimde openingstijden. Behalve ruimere openingstijden overdag, zijn we ook op extra maandagen en extra avonden open. Alle tickets worden in tijdsblokken verkocht. Koop uw tickets online.

Drie Caravaggio’s voor het eerst in Nederland.

Een heel bijzondere bruikleen is het werk De graflegging van Christus van Caravaggio. Bij hoge uitzondering heeft het Vaticaan toegezegd dit topstuk in bruikleen te geven aan het Centraal Museum Utrecht. Het is voor het eerst dat het monumentale altaarstuk van ruim 3 bij 2 meter in Nederland te zien is. Het is vanaf 16 december gedurende slechts vier weken te bewonderen. Vanaf 15 januari tot en met het einde van de tentoonstelling is Caravaggio’s Medusa te zien. Dit schilderij is afkomstig uit een Italiaanse privécollectie. Caravaggio schilderde twee versies van de mythologische figuur, het andere schilderij hangt in het Uffizi in Florence. De derde Caravaggio in de tentoonstelling is de Mediterende Hiëronymus uit het Museum of Montserrat te zien. Ook dit schilderij was nog niet eerder in Nederland.

Zeventig internationale meesterwerken

Met zeventig meesterwerken laat de tentoonstelling voor het eerst de Utrechtse caravaggisten naast hun Europese collega’s zien: Italianen Caravaggio, Bartolomeo Manfredi, Cecco da Caravaggio, Giovanni Antonio Galli (Lo Spadarino), Giovanni Serodine, Orazio Borgianni en Orazio Gentileschi, Spanjaard Jusepe de Ribera, Fransen Nicolas Régnier, Nicolas Tournier, Simon Vouet en Valentin de Boulogne en Vlamingen Gerard Seghers en Theodoor Rombouts.

De tentoonstelling bevat ruim zestig bruiklenen, afkomstig uit museale en privécollecties in Europa en de VS, waaronder de Vaticaanse musea, het Louvre in Parijs, Galleria degli Uffizi in Florence, The National Gallery of Art in Londen en The National Gallery of Art in Washington, maar ook uit kerken in Rome.

Audiotour met Arthur Japin

De gratis audiotour leidt u door de tentoonstelling en biedt u veel achtergrondinformatie over de getoonde werken. De tour is ingesproken door Arthur Japin.

Catalogus

De rijk geïllustreerde catalogus met essays van Dr. Ashok Roy, Dr. Bernd Ebert, Prof. Dr. Helen Langdon, Dr. Liesbeth M. Helmus, Dr. Marten Jan Bok en Prof. Dr. Volker Manuth is verkrijgbaar in de museumwinkel en kost € 29.95.

Utrechtse caravaggisten

Rome was het centrum van de wereld in het begin van de Gouden Eeuw. Jonge schilders uit heel Europa trokken naar de Eeuwige Stad, waar Caravaggio voor een revolutie had gezorgd. Een nieuw realisme in de schilderkunst, ongekend drama, het grote gebaar en een mysterie van licht. Dat moest je met eigen ogen zien! De Utrechtse schilders Dirck van Baburen, Hendrick ter Brugghen en Gerard van Honthorst waren erbij.

Dat de schilderijen van de Utrechters zo herkenbaar Hollands zijn, heeft te maken met het nog verder doorgevoerde realisme van Caravaggio. Baburen en Ter Brugghen schilderden ook lelijkheid: knollen van neuzen, rotte tanden, vieze nagels. Aan Ter Brugghen komt zelfs de twijfelachtige eer toe de meest lelijke, maar ook de meest realistische baby te hebben geschilderd in de zeventiende-eeuwse schilderkunst.

Gerard van Honthorst deed het zeer goed in Rome. Honthorsts inventie om zijn scenes via een verborgen, indirecte lichtbron te verlichten werd zelfs zo beroemd dat hij de bijnaam ‘Gherardo delle Notti’ kreeg, Gerard van de Nachten. Hij kreeg – net als Dirck van Baburen – belangrijke opdrachten voor altaarstukken en van beide kunstenaars werden schilderijen aangekocht door belangrijke verzamelaars, zoals Kardinaal Giustiniani, een beschermheer van Caravaggio. Hun werk hing in de zalen van diens palazzo, naast dat van de Italianen, Vlamingen, Fransen en Spanjaarden.

De tentoonstelling volgt de drie Utrechters op hun Rome-avontuur, maakt inzichtelijk wat het met hen deed, en toont hun mooiste werk.

Nieuwe inzichten

De tentoonstelling werpt een nieuw licht op het Internationaal caravaggisme. Geldt Caravaggio wel als de belangrijkste inspiratiebron voor de Utrechters Baburen, Honthorst en Ter Brugghen?

Koop tickets

Partner:

BSTGS_AP_Logo_Black.png

Reizende tentoonstelling

Het Centraal Museum organiseert de tentoonstelling samen met de Bayerischen Staatsgemäldesammlungen in München. Hij start in Utrecht en reist daarna door naar München:
Centraal Museum, Utrecht: 16 december 2018 t/m 24 maart 2019
Alte Pinakothek, München: 17 april 2019 t/m 21 juli 2019

Hollandse Meesters in Utrecht & Amersfoort

Wist u dat de Utrechtse caravaggisten tot de Hollandse Meesters behoren? Iedereen kent Rembrandt van Rijn, Frans Hals en Johannes Vermeer maar de Utrechtse caravaggisten inspireerden hén juist met hun sterke licht-donkercontrasten. Maak deze winter kennis met nog een Hollandse Meester: Caspar van Wittel. Caspar van Wittel (1653-1736) werd geboren in Amersfoort, verhuisde rond 1673 naar Rome, verwierf daar naam en faam en keerde niet meer terug naar Nederland tot nu! Lees meer op de website van Kunsthal KAdE.

Met dank aan:

Logo Gieskes-Strijbis Fonds.pngOCW_RCE_Logo_online_ex_pos_nl.png

 Gemeente Utrecht Logo.jpg   BGL_CORP_VIERKANT_2016_RGB.jpg

BBF-and-Partners-Color-Web-500px.png     MondriaanFonds_logo_diap.jpg 

logo2'Van Baaren Stichting.jpg Turing_LOGO_RGB.png   Prins-Bernhard-Cultuurfonds_RGB_logo.jpg   KFH Staand RGB.png  

logo Fentener van Vlissingen logo.JPGphilips-logo.png  M4four logo.png   

Vormgever

Marcel Schalmgemeijer

Documentatie

  • Binnenkort in het Centraal Museum: Topstuk van Caravaggio uit het Vaticaan : De Graflegging, Een bloemlezing uit het werk van leerlingen 3 atheneum, November 2018, St. Bonifatiuscollege Utrecht, St. Bonifatiuscollege (Utrecht, 2018), [16] p.
  • Centraal Museum Utrecht [topstukken; 2020], Voorw. Bart Rutten, Marco Grob, Jacqueline Rutten (prod.), Hans Schopping, Sheila Stafleu, Lotte Bont, Thomas de Bruin (red.), Centraal Museum (Utrecht, 2020), 208 p.
  • Grappen en grollen : Reproductiegrafiek naar Utrechtse caravaggisten, Rozanne de Bruijne, Volker Manuth, Centraal Museum (Utrecht, 2017), 64 p.

Collectie in deze tentoonstelling

Duurzame url

Als u naar dit object wilt verwijzen gebruik dan de duurzame URL: https://hdl.handle.net/21.12130/exhibit.E35A0A48-81D5-40AD-862C-4E4DD5C16729

Vragen?

Ziet u een fout? Of heeft u extra informatie over deze tentoonstelling? Laat het ons weten!

Zin in deze tentoonstelling?

TicketsOpeningstijden

Doe mee

Meer…

Items

06 apr 2024 14:00 01 jun 2024 16:45

Workshop met Jhonie van Boeijen

Maak een ‘zelfportret’ aan de hand van supermarktproducten.

Wekelijks

Collectie Centraal uitgelicht

Gratis instaprondleiding op zaterdagmiddag.

Wekelijks

Gratis instaprondleiding

Iedere zondagmiddag door Op scherp.

Top