De keurige tuin en de angstaanjagende wildernis

Zo elegant en kunstig! Paradijselijk zelfs! De tuinen van de Utrechtse buitenplaats Zijdebalen waren gewoon subliem, schreef dichter Arnold Hoogvliet in 1740. Hij bewonderde er vergezichten, groene dreven en klaterend, ‘kristallijn’ water. Er was een vijver met flamingo’s uit Amerika, sinaasappel- en bananenbomen en er groeide zelfs ananas. Normaal gesproken kwamen die in Utrecht niet voor maar mensenhanden hadden ervoor gezorgd dat ze daar, in het koele klimaat, konden groeien: ‘de Kunst vervult wat aan Natuur ontbreekt’, schreef Hoogvliet daarover in de wat hoogdravende taal die typerend was voor de periode waarin hij leefde.

Natuur op zich was mooi, vonden Hoogvliet en veel van zijn tijdgenoten, maar echt bevallig werd ze pas als de mens zich ermee bemoeide en planten, dieren en dood materiaal naar een nieuw niveau tilde. Daarom waren de hagen in de modieuze tuin van Zijdebalen sierlijk gesnoeid, stonden er kunstmatige grotten met stenen en schelpen die van heinde en verre waren aangevoerd en had de eigenaar tussen het groen beelden laten plaatsen van Griekse en Romeinse mythologische figuren.

Zoals de tuin van Zijdebalen waren er in achttiende-eeuws Europa meer te bewonderen. En veel tuinen van nu zijn in dezelfde geest bedacht. Ze zijn weliswaar minder overdadig, maar ook de strakke gazons, geschoren heggen en zelfs de fleurige borders die liefhebbers nu onderhouden, berusten op het idee dat groen moet voldoen aan menselijk regels van goede smaak. En dat is weer gebaseerd op een diepgewortelde opvatting; dat de natuur er is voor de mensheid en door en voor haar moet worden gevormd.

Dat idee speelt een hoofdrol in de tentoonstelling Getekend, de Natuur, . En daar zijn, naast heel veel meer, tekeningen te zien van de tuinen van Zijdebalen.

De neiging om de natuur te overheersen is deels een reactie op een leven in angst voor de natuur: voor noodweer, epidemieën, honger en andere ellende, die ook aandacht krijgt in de tentoonstelling. Wie leeft in vrees voor dat soort catastrofes, kan gaan dromen van een veilige wereld, met een getemde natuur. Met als extreem resultaat de tuin waarvan Hoogvliet zo genoot, en de strakke tuinen die nog steeds in veel straten te zien zijn, zonder ‘onkruid’ en met zo min mogelijk gravende, knabbelende en stekende beestjes.

Maar niet lang nadat Hoogvliet de pracht van Zijdebalen bezong, pleitten romantici voor een derde houding ten opzichte van de natuur. Bij hen werd de wildernis een ideaal en zij droomden van een natuurlijk bestaan – al was niet helemaal duidelijk wat dat precies inhield. Bovendien lieten biologen vanaf de negentiende eeuw onmiskenbaar zien dat de mens zelf een onderdeel was van de natuur en op complexe manieren verbonden was met de rest van het leven op aarde. Dat is het derde hoofdthema van de tentoonstelling: leven als onderdeel  van de natuur.

Een van de vele resultaten van die manier van denken is te zien in een groeiend aantal tuineigenaren dat zich afkeert van de gecultiveerde tuin. Zij geven planten de ruimte en als ze ingrijpen, hangen ze bijenhotels op of planten ze lokale soorten, die insecten voedsel en schuilplaatsen bieden.

Arnold Hoogvliet zou die tuinen maar saai hebben gevonden, en bepaald niet verfijnd. En als hij zou horen van nog verdergaande pogingen om wildernis terug te brengen – wolven zelfs –, zou  hij wellicht terugkeren naar angst voor de natuur, die hij en zijn tijdgenoten juist probeerden te ontstijgen.

Bezoek de tentoonstelling

In een tijd waarin onze relatie met de wereld om ons heen steeds brozer lijkt, nodigt Getekend, de Natuur uit om terug te gaan in de tijd. In deze tentoonstelling wandel je door vier eeuwen geschiedenis waarin de relatie van de mens tot de natuur sterk is veranderd. Is de mens onderworpen aan krachten die groter zijn dan hijzelf? Kan hij de natuur overheersen? Of is hij zelf een onlosmakelijk onderdeel van al het leven op aarde en moet hij daarom luisteren naar wat de natuur te vertellen heeft?  

Getekend, de Natuur gaat in op deze vragen en nodigt uit om na te denken over passende en duurzame manieren van samenleven en je eigen opvattingen over het leven met je omgeving.

De tentoonstelling is te zien tot en met 29 maart 2026.

‍

Maand van de Geschiedenis

Deze column is ook te lezen op de website van de Maand van de Geschiedenis.