De liefdadigheidswerken van de armenpot van Sint Jacob (recto) het laatste oordeel (verso)

In 1470 richtte de Utrechtse Jacobskerk een armenpot op om mensen te kunnen ondersteunen met voedsel en brandstof. In 1492 deden dertig armen een beroep op de pot. Eind 16de eeuw was dat aantal opgelopen tot zo’n 200. Dit schilderij was bij de collectebus opgesteld en laat aan deze kant van het schilderij de goede werken zien. Aan de andere zijde wordt de beloning voor de liefdadigheid in het vooruitzicht gesteld: een plek in de hemel.

Toon alles + Toon minder -

Nu te zien in EXPO 2

Titel

Vervaardiger

Anoniem Noord-Nederlands

Datering

1562

Materiaal / Techniek

olieverf op paneel

Inventarisnummer

2473

Objectnaam

schilderij

Verwerving

schenking 2019 (Schenking van de Protestantse Gemeente Utrecht. (Was sinds 1883 bruikleen van de Kerkvoogden der Nederlandse Hervormde Gemeente, v.h. Potmeesters der St. Jacobskerk.)

Afmetingen

hoogte (dagmaat) 50.5 cm
breedte (dagmaat) 392.5 cm
hoogte (met lijst) 57.1 cm
breedte (met lijst) 401.5 cm
diepte (lijst) 8 cm

Opschriften / merken

datering liefdadigheidswerken, boven de kapitelen: 1562 // MoDcLXIJ // MoDcLXIJ// 1562
opschrift links: NOTA BENE CHARISSIME // Gheeft aelmisse[n] zoet va iov tijtelicke goet // den allendige[n] huijssarmen // Want die aelmisse doit va[n]der helssche gloijt // iou ziel beschermen // Daer om[m]e gheeft altijt den arme[n] alhier // na crijstus vermae[n] // Zoe zvldij weder om[m]e va[n] godt die heer // een volle mate ontfae[n] // Want crijstus spreeckt en[de] int heijlich eva[n]geli staet // het ons bescreue[n] // Gheeft en[de] iov zell weder om[m]e worde[n] gegheuen // Daer om[m]e zaet hier overvloydelick ghij // vriende[n] voll eeren // Want den allendige[n] huijssarme[n] sijn ackers // des heeren // Ghij en vijnt nijet meer geloeft dat vrij // Dan dat ghij gheeft om die min[n]e va[n] mij // O eedel chrijste[n] me[n]ssche gheeft hier den // arme[n] in crijstu[s] name // Dat is iou tot salicheijt en[de] de[n] almoge[n]de // godt bequame
opschrift rechts: NOTA BENE CHARISSIME // Och hoe svaer en[de] hardt zall sijn // dat scheijden // Den ghene[n] die hem op hoer dootbedde // ierst zullen bereijden // Daer om[m]e all eer die doot kommt sijt // te vore[n] bereijt // Want alssdan zoe moit ghij mede het is // iov lieff off leijt // Ald[us] genome voirde beste[n] raet. doit altijt goit // en[de] schout qvaet // Want ghij daeglicx ter doot werdts gaet // Daer hem die weldader altijt zall verblijden. // En die quaet doender ewelick moit lijden // Want met schoene woerde[n] noch mit liegen // En machtich godt de heere nijet bedriegen // [Con]Cluijsie // O eedel chrijsten mensschen hoe dat wij dit // wille[n] keeren en[de] weijnde[n] // Zoe en zalment nochtans eider waerheijt // anders nijet beuijnden

Toon alles +Toon minder -

opschrift achterzijde links van doodshoofd: DA TVA DVM TVA SVNT POST MORTEM // TVNC TVA NON SVNT
opschrift achterzijde rechts van doodshoofd: O me[n]sche gedenck uw uijterste en inder // ewicheijt en sult ghi niet sondighen

Motief

laatste oordeel

Opmerkingen

Tweezijdig beschilderd. Recto de liefdadigheidswerken, verso het laatste oordeel. Originele lijst. Voorheen recto (overschilderd) (boven de vakken met de liefdadigheidswerken) `Hier deijlt men dey Son[n]endaechse scottel der armen: // Hier deijlt men den armen swijnters den turff: // Hier deijlt men den armen die bedleger sijn aelmissen.' Zie Utrecht 1952, cat. nr. 292, p. 137. Volgens Van Riemsdijk 1882, p. 24, hing het schilderij oorspronkelijk boven de plaats waar de bestuurders van de Armenpot de gaven aan de armen uitdeelden. In de achttiende eeuw hing het volgens zijn zeggen aan de zuidelijke torenwand. Hij veronderstelt dat de potmeesters zowel voor als na de reformatie in het zuid-westelijk deel van de kerk werkzaam zijn geweest. Volgens Utrecht 1878(a), bij cat. nr. 187, p. 33, hing het paneel in 1878 tegen de oostelijke muur van het koor van de Sint Jacobskerk. Zie Utrecht 1952, cat. nr. 292, p. 137. Volgens Utrecht 1904, cat. nr. 654, p. 99 is cat. nr. 759 afkomstig uit het middenkoor van de Sint Jacobskerk. De combinatie van de liefdadigheidswerken met een voorstelling van het laatste oordeel is terug te voeren tot Mattheus 25: 31-46, waar Christus aankondigt dat zij die de werken van liefdadigheid hebben beoefend, bij het laatste oordeel tot de uitverkorenen zullen behoren. Zie ook inv. nr. 2472.

Documentatie

Brooduitdeling te Utrecht, einde ener laatmiddeleeuwse vorm van liefdadigheid, A.J. van der Ven, (Jaarboekje van Oud-Utrecht, 1968), detail-afb. t.o. p. 117
Catalogue of Paintings 1363-1600 : Centraal Museum Utrecht, project dir. and final ed. Liesbeth M. Helmus ; co-ed. Molly Faries and Liesbeth M. Helmus ; authors Molly Faries, Liesbeth M. Helmus and Dorien Tamis ; with contr. by J.R.J. van Asperen de Boer, Felice Geurdes and Peter Klein (Utrecht, 2011), pp. 381-384, cat.no 53a, met afb. in kleur en technisch onderzoek
De Catalogus der schilderijen [1952] (Utrecht, 1952), cat. nr. 292

Toon alles +Toon minder -

Catalogus van het Historisch Museum der stad [1928, cat. nrs. 2891-4142], W.C. Schuylenburg (Utrecht, 1928), cat. nr. 3210
Catalogus van het Museum van Oudheden [1878], supplement, S. Muller Fz. (Utrecht, 1878), cat. nr. 186 2x
Catalogus van het Museum van Oudheden [1904], door S. Muller Fz.. S. Muller Fz. (Utrecht, 1904), cat. nr. 654
Centraal Museum Utrecht : catalogus der schilderijen [1933], inl. W.C. Schuylenburg. [tekst] C.H. de Jonge ([Utrecht], 1933), cat. nr. 193
Dit kint hiet Willem : De Heilige Geest in Leiden : 700 jaar vondelingen en jeugdzorg, Kees van der Wiel (Leiden, 2010), p. 11, detail in kleur
Eine Wohltätigkeitsdarstellung Blocklandts, I. Jost, (Festschrift Kauffmann Munuscula Discipulorum, 1968), p. 144-145, afb. 100-101
Geschiedenis van de provincie Utrecht [van 1528 tot 1780- zie tot 1528 voor titelbeschrijving], coörd. red. C. Dekker, Ph. Maarschalkerweerd, J.M. van Winter ... [et al.] (Utrecht, 1997), afb. in kleur p. 81
De geschiedenis van de Stichting Sint Nicolai Broederschap te Arnhem 1351-1993 : gasthuis, preuven en hulpbetoon, V. Paquay (Zutphen, 1993), afb. (detail: brooduitdeling) op p. 44
Herdenkingstentoonstelling Paus Adrianus VI : gedenkboek, catalogus : Utrecht, Centraal Museum, 28 september-15 november; Leuven, Stadhuis, 23 november-20 december 1959, [verantwoording M.E. Houtzager, J. Coppens] (Utrecht, 1959), p. 42 afb.
Ik geef om jou! : Naastenliefde door de eeuwen heen, Redactie Marije de Nood en Kees van Schooten, met bijdragen van Hanneke van Asperen, Renger de Bruin ...[et al.] (Zwolle, 2014)
Ingelijst werk : de verbeelding van arbeid en beroep in de vroegmoderne Nederlanden, Annette de Vries (Zwolle, 2004), p. 204, met afb. nr. 157 (detail)
De kogel door de Kerk? (Utrecht, 1979), cat. nr. III, 19, p. 13
Leven na de dood : gedenken in de late Middeleeuwen, Truus van Bueren. met bijdr. van W.C.M. Wüstefeld (Utrecht, 1999), cat. nr. 48, pp. 182-183, met afb. (1 zijde in kleur)
De Middeleeuwse Stad, W. Jappe Alberts (Bussum, 1973), afb. 24-25, t.o. p. 97
Opstand in de Nederlanden (Amsterdam, 1971), p. 26-27, detailafb.
Röntgenonderzoek van de oude schilderijen in het Centraal Museum te Utrecht, M.E. Houtzager ... [et. al.] (Utrecht, 1967), p. 280-281
Schilderkunst tot 1850. De verzamelingen van het Centraal Museum Utrecht [cat. nrs. 591-902], Liesbeth M. Helmus (Utrecht, 1999), pp. 1621-1626, cat. nr. 759, met afbn.
Het Sint Bartholomeusgasthuis te Utrecht, 1367-1500, G.M.W. Ruitenberg, (Jaarboekje van Oud-Utrecht, 1979), p. 10-11, afb. 1
Stedenspiegel : tentoonstelling ter gelegenheid van het 50-jarig bestaan van de N.V. Bank voor Nederlandsche Gemeenten, [teksten A.N. Zadoks-Josephus Jitta ... et al.] (Den Haag, 1964), cat. nr. 241 a
Stichting Victor : restauratie en natuurwetenschappelijk onderzoek in het Centraal Museum, Liesbeth M. Helmus ; met bijdr. van Eric Domela Nieuwenhuis, Thea van Fulpen-de Langen, Alice Taatgen (Utrecht, 2007), p. 63; p. 65, afb. in kleur (detail) en afb. (IRR); p. 69; pp. 74-77; pp. 74-75, met afb. in kleur; p. 76, met afb. in kleur (detail); p. 77, afb. (IRR en detail)
Uit de Jacobskerk (Utrecht, 1973), cat. nr. 3
Utrechts verleden in vogelvlucht, Renger de Bruin, René de Kam, Kaj van Vliet (Utrecht, 2017), p. 72, afb. in kleur van het middendeel
Utrechtse biografieën 3 : levensbeschrijvingen van bekende en onbekende Utrechters, red. J. Aalbers ... [et al.] (1996), afb. op p. 174 (detail)
Utrechtse schilderkunst in de tweede helft van de zestiende eeuw, J.A.L. de Meyere, (Jaarboek Oud-Utrecht, 1978), p. 180-181, afb. 50 a-b
Van aalmoes tot AOW : zes eeuwen ouderenzorg in een Nederlandse stad, Renger de Bruin, Mieke Heurneman, Frank van der Veeke (Utrecht, 1996), p. 16, met afb. in kleur
Vieren en delen : De verhouding tussen liturgie en diaconie, Gerard Rouwhorst & Louis van Tongeren (Heeswijk, 2019), pl. 1+2 (na p. 80), afb. in kleur
Zeven eeuwen ziekenverzorging in Dordrecht en Sliedrecht : van Heilig-Sacramentsgasthuis tot Merwedeziekenhuis, J.L. Kool-Blokland (Dordrecht, 1995), afb. (details) op p. 26, 27, 80