Menu

De kunst van het gezonde stedelijk leven door de eeuwen heen

Vies en ongezond, dat is het heersende beeld van de stad in vroeger tijden. De mensen waren klein en werden niet oud. Ze leefden tussen stank en ongedierte. Op een dieet van wortels en knollen. Toch?
 
Deze tentoonstelling laat je zien dat je dit beeld flink moet bijstellen.

Rottende lucht werd eeuwenlang als de belangrijkste ziekteverwekker gezien. Daarom werd van alles gedaan om stank te voorkomen.
Afval werd afgevoerd en uitwerpselen in beerputten geloosd. Straten en pleinen werden bestraat om ze beter te kunnen vegen.
Wie betrapt werd op het dumpen van afval, kreeg een flinke boete.

De Stadhuisbrug met omgeving te Utrecht, 1779. Inv.nr. 20544

Armenpot Sint Jacob uitsnede.png

De gezondheid van de mens verschilt door de tijd heen. Zo waren ‘Nederlanders’ omstreeks het jaar 1000 gemiddeld zo’n 6,5 cm langer dan in 1700 of 1850. Pas rond 1940 waren mensen weer even groot als in de vroege middeleeuwen.

Dat kwam onder meer door een groeiende ongelijkheid tussen arm en rijk. Ook werden de steden steeds ongezonder om in te leven. 

Liefdadigheid, detail van inv.nr. 2473

 

Eeuwenlang kochten de stedelingen vrijwel al hun voedsel en spullen op de markt.
Zo kon je in de late middeleeuwen op de Stadhuisbrug terecht voor groente, fruit, hout, turf en bezems.
Om de hoek op de Ganzenmarkt kwam de geur van ganzen, eenden en kippen je tegemoet.

De Ganzenmarkt en de Stadhuisbrug te Utrecht, ca. 1615. Inv.nr. 2523

Joachim Wtewael, De keukenmeid, ca. 1620.jpg

Lange tijd kwam het meeste voedsel uit de directe omgeving van de stad. Alleen graan, zeevis en enkele luxeproducten kwamen van verder weg.

Wat er op het bord lag, hing natuurlijk af van wat je kon betalen. Door stijgende voedselprijzen werd het in de 18de eeuw voor veel mensen steeds moeilijker om voldoende eten te kopen. Maar ook nu is er nog altijd verschil tussen arm en rijk. 

Joachim Wtewael, De Keukenmeid, ca. 1620. Inv.nr. 28599.

 

Aanleg riolering in de Zadelstraat bij de Domtoren in 1960.jpg

Qua gezond stedelijk leven was de vroege 19de eeuw een dieptepunt.

Infectieziektes als pokken en mazelen zaaiden dood en verderf. Ook cholera eiste duizenden levens. 

In de steeds vollere en viezere stad konden ziektes zich razendsnel verspreiden. Overheid, burgers en specialisten moesten intensief samenwerken om dit probleem op te lossen. 

Daarbij was de aanleg van waterleiding en riolering essentieel.

Aanleg riolering in de Zadelstraat  bij de Domtoren in 1960, Foto: Het Utrechts Archief.

Vanaf de 15de eeuw stonden de ‘Nederlanders’ bekend om hun schoonmaakwoede. Ramen, vloeren, gangen en keukens werden voortdurend geschrobd en gepoetst. 
Schone lijven, kleren en huizen verwezen volgens hun christelijke opvatting naar beschaving, eer en deugdzaamheid.

Pieter de Hooch, Binnenhuis met moeder en kind, ca. 1665-1668, Amsterdam Museum.

Anoniem, De geboorte van Maria, 1520. Bruikleen Mauritshuis.jpg

Al vanaf de late middeleeuwen waren er veel verschillende zorgverleners in de stad. Voor de rijken waren er de universitair geschoolde doctores medicinae

(Vroed)vrouwen speelden een cruciale rol in de zorg. Vanaf de 15de eeuw werden de vrouwen steeds meer door mannen verdrongen.

Anoniem, De geboorte van Maria, 1520, Mauritshuis

Jan van de Pavert, De Nieuwkomers, 2019

Tientallen portretten geven in de tentoonstelling een gezicht aan de Utrechters die in de afgelopen 900 jaar hebben geprobeerd hun stad leefbaarder te maken.

De huidige stad is gemaakt door de Utrechters vóór ons. Utrechters die allemaal bezig zijn geweest met hun eigen gezondheid en die van anderen.

Jan van de Pavert, De Nieuwkomers, 2019

Nu zijn wij aan de beurt. Wat kunnen wij doen om Utrecht gezonder en veiliger te maken, thuis, in de wijk en in de stad als geheel? En wat moet er gebeuren op landelijk niveau of op wereldschaal?

Beeld: BURA urbanism en OKRA landschapsarchitecten

Praktische informatie

De gezonde stad

Kunst van het overleven door de eeuwen heen.

Utrecht is de eerste grote, middeleeuwse stad in de noordelijke Nederlanden, met duidelijke wortels in de Romeinse en vroegmiddeleeuwse periodes. De stad is lange tijd een verkenner en voorloper als het gaat om stedelijk leven, architectuur en stedenbouw. 

Met de nieuwe tentoonstelling De gezonde stad vieren we het 900-jarige bestaan van Utrecht, met als invalshoek; gezond stedelijk leven door de eeuwen heen. Want de zoektocht naar een gezonde leefomgeving is van alle tijden. Volgens de middeleeuwse gezondheidsleer die tot in de negentiende eeuw geldig bleef, bestond het menselijk lichaam uit vier lichaamssappen (humoren) waarvan de onderlinge verhouding bepaalde wat voor soort karakter iemand had. Volgens die leer werd je ziek als de juiste verhouding van die lichaamssappen uit balans raakte. Om ziekte te voorkomen, was het ook van belang het vuil uit het lichaam op tijd af te voeren.

Die visie op gezondheid weerspiegelde zich in de gezonde stad, want een stad moest eveneens in balans worden gehouden. Daarbij was doorstroming van levensbelang, zodat er voldoende schone lucht en drinkwater was. Mens en omgeving moesten kortom, in evenwicht zijn met elkaar. En hoewel er tegenwoordig heel anders naar het menselijk lichaam en het ontstaan van ziektes wordt gekeken, is evenwicht met de (directe) woonomgeving nog steeds van groot belang. Zoeken naar balans of evenwicht, is een mooie metafoor voor het kunnen functioneren van de (gezonde) stad. Toen, nu en in de toekomst.


De Vaandeldrager 2 t/m 30 juni

De Vaandeldrager gaat op reis door Nederland. Rembrandts schilderij is het komende jaar in alle twaalf provincies van Nederland te zien. Utrecht was de tweede stad waar het werk te zien was. Meer info via www.vaandeldragerontour.nl

Schilderij van de Vaandeldrager van Rembrandt van Rijn
De Vaandeldrager, Rembrandt, 1636.

Mediaguide

Luister in de tentoonstelling naar de verhalen van verschillende Utrechters: hoe kijken zij terug op de Utrechters die hen voor zijn gegaan? Wat vinden zij belangrijk? Wat doen zij zelf om de stad gezonder te maken? Of welke uitdagingen zien zij? Van tuinder en kinderarts tot medewerker van de voedselbank: in de multimediatour maak je kennis met hun verhalen en perspectieven.

overzicht in beeld van de sprekers van de multimediatour

Gebruik de mediaguide gratis via je eigen smartphone of open de mediaguide via deze link of de QR code:

QR mediaguide.png

Familiespeurtocht

Speurneuzen opgelet! Ontdek met de hele familie de tentoonstelling De gezonde stad. De bekende Utrechtse Trijn van Leemput neemt je mee op een reis door de tijd: hoe zag het leven van Utrechters voor en na haar tijd eruit? Hoe zorgden zij ervoor dat zijzelf én de stad gezond bleven? Door samen leuke opdrachten te doen kom je hier meer over te weten. Ieder kind dat de speurtocht heeft gedaan kan na afloop een prijsje in het museumcafé ophalen.
De familiespeurtocht is geschikt voor families met kinderen van 8 tot en met 12 jaar en is gratis te verkrijgen bij de informatiebalie. 

Animatie Trijn van Leemput

Annex

Met gepaste trots presenteren we als eerste museum in Europa het nieuwste werk van kunstenaar John Akomfrah in de laatste tentoonstellingszaal (de Annex). Akomfrah presenteert een persoonlijk verhaal over de invloed van de corona pandemie op verschillende mensen. Hij presenteert dit op indrukwekkend grote videoschermen, waardoor je het verhaal wordt ingezogen.
In de Annex bieden we jonge hedendaagse kunstenaars de mogelijkheid te reflecteren op het thema van de tentoonstelling. Meer weten over het werk van Akomfrah? Klik hier

AKOM210009_508 Lisson NY INSTA_2021_006 (1).jpg

 Activiteiten

Tijdens de tentoonstelling worden er verschillende activiteiten georganiseerd. Wandel mee met Utrecht in dialoog of kom naar een van de lezingen op de Open Tuinendag. Elke zondag is er een instaprondleiding waar je gratis aan kunt meedoen. Een van onze museumdocenten vertelt je alles wat je wilt weten over de werken die te zien zijn in de tentoonstelling. Ook liefhebbers van ons avondprogramma Centraal Laat worden op hun wenken bediend. We hebben twee edities voor je gepland! Kijk hier voor een overzicht van alle activiteiten en evenementen in onze agenda.

Waterpaviljoen

In de museumtuin is een Waterpaviljoen te zien, gemaakt door beeldend kunstenaar Jonas Wijtenburg in opdracht van Fluid Future. (Fluid Future legt een relatie tussen water en cultuur met als voornaamste doel het creëren van andere denkrichtingen en zichtbaarheid van het belang van het brede thema ‘water’).

Water is een essentieel onderdeel van ons leven. Voor de eigen gezondheid, de natuur en alle economische sectoren. Het is van groot belang voor een gezonde stad. Water is overal. Water verbindt ons met het verleden, maar belangrijker nog: ook met onze toekomst.

Het paviljoen is de plek voor het project Waterdragers van Sannah Belzer, een cultuureducatie project voor kinderen (8-12 jaar,) waarbij uit verschillende wijken uit Utrecht water naar het Waterpaviljoen is gebracht.

Flyer-waterdragers.jpg

Het paviljoen is ook een zelfstandig en interactief beeldend werk waar bezoekers van het museum zich kunnen onderdompelen en waar zij de vraag ‘Wat is water’ kunnen onderzoeken. De verwondering van water staat hierin centraal: kijken, ruiken en ervaren.

Vormgeving tentoonstelling: De Vrijer van Dongen

Met dank aan:
Stichting Al Amal, Armoedecoalitie Utrecht, Attifa, Stichting Fluid Future, Hof van Cartesius, Kevin Kwee, Tijmen Lohmeijer, Pao & Tjoy, Eline Pollaert, Solgu, Stadshospice Utrecht, TivoliVredenburg, De Tussenvoorziening, Utrecht in Dialoog, Utrecht Schone Stad Coaches, UMC Utrecht, Utrecht Natuurlijk, Voedselbank Utrecht, Voedseltuin Overvecht, Werfzeep.

afbeeldingen logo's sponsors van de gezonde stad

Vormgever

De Vrijer Van Dongen

Documentatie

  • Bulletin van de Vereniging Rembrandt, Vereniging Rembrandt (Amsterdam)

Collectie in deze tentoonstelling

  • In deze tentoonstelling waren geen objecten uit de collectie van het Centraal Museum te zien

Duurzame url

Als u naar dit object wilt verwijzen gebruik dan de duurzame URL: https://hdl.handle.net/21.12130/exhibit.db25db04-cdd6-4d7b-b054-82795d29ac18

Vragen?

Ziet u een fout? Of heeft u extra informatie over deze tentoonstelling? Laat het ons weten!

Doe mee

Meer…

Items

06 apr 2024 14:00 01 jun 2024 16:45

Workshop met Jhonie van Boeijen

Maak een ‘zelfportret’ aan de hand van supermarktproducten.

Wekelijks

Collectie Centraal uitgelicht

Gratis instaprondleiding op zaterdagmiddag.

Wekelijks

Gratis instaprondleiding

Iedere zondagmiddag door Op scherp.

Top